 |
 |
Thenie-Proverba |
 |
|
 |
|
Fjala e djalit - pushka ballit.
--- Populli
|
|
|
|
Reklama |
|
|
|
Menuja |
|
|
|
Vizitoret e castit? |
|
|
|
Kemi 114 vizitor(e) dhe 0 anetar(e) ne faqe ne kete moment.
Ju jeni vizitor anonim. Mund te rregjistroheni ne cast falas duke klikuar ketu
|
|
|
|
Perkujtimore |
|
|
|
Nje dite si kjo ...
2008
Komisioni Shqiptar i Janinės
Nė 3 maj 1877 nėn kryesinė e atdhetarit Abdyl Frashėri u formua Komisioni Shqiptar i Janinės, si organ kombėtar, i cili shtroi kėrkesėn pėr bashkim tė krahinave tė banuara nga shqiptarėt nė njė vilajet tė vetėm pėr t'u krijuar premisat pėr njė administratė unike dhe njė komb tė vetėm.
Kanan Maze
Nė 3 maj 1936 u nda nga jeta Kanan Maze, Hero i Popullit. Ishte ushtarak dhe njė figurė e shquar, qė u vu nė shėrbim tė Qeverisė sė Vlorės nė 1912-n, mė pas mori pjesė nė revolucionin demokratik tė qershorit dhe u dallua pėr trimėri nė luftėn e Vlorės tė '20-s.
Vinēenco Vela
Nė 3 maj 1820 u lind skulptori italian Vinēenco Vela, krijimtaria e tė cilit ėshtė e lidhur me lindjen e realizmit nė skulpturėn italiane tė shekullit tė 19. Veprat mė tė mira tė tij janė: statuja "Vilhelm Tel", pėrmendorja e Spartakut, relievi "Viktimat e punės", etj.
Ilia Mjeēnikov
Nė 3 maj 1845 lindi Ilia Mjeēnikov, biolog i njohur rus, njėri nga themeluesit e Embriologjisė, Mikrobiologjisė dhe Imuniologjisė; shkencėtari qė zbuloi fenomenin e Fotosintezės, formuloi teorinė e imunitetit fagocitar dhe tė prejardhjes sė organizmave shumėqelizore. E pėr tė gjitha kėto u nderua me ēmimin e madh Nobel.
|
|
|
|
| |
|
Karl Gega, figurė e shquar shqiptare e teknikės hekurudhore nė shek. xix, ndėrtuesi gjenial i hekurudhės sė semmeringut
Tomor Dani
Karl Gega lindi nė Venedik me 10 janar 1802 (dikush e shkruan 1800) dhe vdiq nė Vjenė, mė 14 mars 1860, duke pasė vrarė veten prej dėshpėrimi. Tė parėt e Karlit kishin mėrguar nė Venedik sė bashku me shumė bashkatdhetarė tė ikur nga Shqipėria Veriore, pas pushtimit osman.
Si individ, Karl Gega u zhvillua para kohe. Mbasi kreu njė kolegj pėr filizofi e matematikė me pėrfundime shumė tė mira, nė moshėn 15 vjeēare u regjistrua nė Universitetin e Padovės. Vetėm mbas njė viti u diplomua nė degėn e inxhinierisė. Mė 1819, kur sapo kishte mbushur 17 vjetėt, merr titullin "Doktor nė matematikė".
Iu kushtua ushtrimit praktik tė inxhinierisė nė shėrbim tė hekurudhave tė Mbretėrisė Lombardo-Venete (krahinė e Perandorisė Austriake), duke u marrė edhe me trasimin e rrugėve, kanaleve dhe ndėrtimin e godinave tė mėdha. Ai punoi nė hapjen e rrugės sė madhe malore nė provincėn e Belunos. Gjatė periudhės 1824-30 nė provincėn e Trevisos, nė njė pjesė rruge drejtoi punimet edhe nga ana hidraulike. Nga 1830-33 ishte inxhinier nė Rovigo dhe pastaj deri nė vitit 1836, u caktua nė departamentin e ujėrave pranė drejtorisė sė bujqėsisė nė Venedik. Nė vitin 1840 u gradua dhe u bė zėvendės nė Drejtorinė e ndėrtimeve pėr mbarė Tirolin. Aty projektoi rrugėn malore qė kalon nėpėr Val Sugana, pastaj atė qė kalon nėpėr Oberinnthal, tek Qafa e Finstermünsenit dhe bėri projektin e urės sė varur mbi Etsh pranė Mores. Nė vitin 1848, si inspektor i Drejtorisė sė Pėrgjithshme tė Ndėrtimeve, drejton ndėrtimin e hekurudhave tė Jugut deri nė Laihah. Nė kėtė kohė bėri njė udhėtim tė gjatė studimi nė Gjermani, Belgjikė, Francė e Angli dhe, me t'u kthyer, hyri pėrsėri nė shėrbimin e hekurudhave shtetėrore dhe u mor me trasimin e linjės hekurudhore tė Semmeringut, tunel i gjatė 1430 metra. Asokohe diskutohej lidhur me mundėsinė e trasimit tė njė hekurudhe me aderencė tė thjeshtė. Kėsaj zgjidhjeje ai iu kushtua mbas njė udhėtimi tė ri nė Shtetet e Bashkuara tė Amerikės dhe nė Angli. Mė 1849 u bė drejtor i Seksionit tė Ndėrtimit tė Hekurudhave dhe mė 1850 drejtor i drejtorisė sė pėrgjithshme pėr ndėrtimin e hekurudhave shtetėrore nė Vjenė.
Zgjidhja e problemit tė hekurudhės sė Semmeringut nga Karl Gega u kundėrshtua nga shumė specialistė, mbasi asohohe diskutohej shumė rreth vėshtirėsive qė lokomotiva tė ngjitej nė atė lartėsi me aderencė tė thjeshtė, por eksperienca provoi se ishte njė gjė e mundshme, siē e kishte parashikuar ai, qė lokomotiva me tren tė pėrshkonte njė pjerrėsi 25 ‰ dhe rreze 180 metra. Enkas pėr hekurudhėn malore tė Semmeringut u shpall njė konkurs midis konstruktorėve tė lokomotivave pėr tė ndėrtuar njė lokomotivė mė tė fuqishme, sepse zgjidhja e problemit kushtėzohej edhe prej forcės tėrheqėse tė lokomotivės. Nė vitin 1860 pėrfundoi kjo linjė qė ėshtė shėmbulli parė i hekurudhave malore.
Pėr tė pasur njė ide rreth kėsaj pune vigane, po japim disa shifra: gjatė linjės sė kėsaj hekurudhe u ndėrtuan 16 ujėsjellėsa, me gjatėsi tė pėrgjithshme prej 1502 metra, dhe 15 tunele, me gjatėsi tė pėrgjithshme prej 4520 metra. Pėrveē kėtyre u ndėrtuan disa qindra ura tė vogla dhe njė mori muresh mbrojtėse pėr sigurimin e trenave nga shėmbjet e dheut. Pėr tė gjitha kėto u hodhėn nė erė 1500000 m3 shkėmbinj, u zhvendosėn 3500000m3 dhé , u stivuan 65000000 tulla dhe u ngritėn 80000 blloqe guri. Duhet pasur parasysh se asokohe, pėr shpimin e formacioneve shkėmbore, s'kishte mjete tė tjera veē turjelave me dorė. Edhe nė ndėrtimin e ujėsjellėsave dilnin shumė vėshtirėsi, meqė nė atė kohė nuk njiheshin vinēat e mėdhenj; ndėrtimi i atyre shtyllave madhėshtore qė arrinin deri 45 metra lartėsi dhe njė gjėrėsi deri 20 metra, bėhej nėpėrmjet skelave tė luhatshme. Por vėshtirėsitė e shumta i nxori sidomos shpimi i tunelit kryesor, qė ėshtė si tė thuash pika kulminante e kėsaj hekurudhe malore, tuneli i Semmeringut, nė lartėsi 818 metra mbi nivelin e detit.
Ky tunel, pėr arsye tė gjatėsisė sė tij, nuk u shpua vetėm horizontalisht e nga tė dy anėt, por edhe vertikalisht nė gjashtė vende, pėr tė hapur galeri porsi puse, nga tė cilat nxirrej dheu e gurėt.
Mjerisht, tė dhėnat e jetės dhe tė veprimtarisė sė Karl Gegės na kanė arritur mjaft tė gjymtuara, aq sa nuk e kėnaqin kurreshtjen e ligjshme pėr ta njohur tėrėsisht. Vitet e fundit tė Karl Gegės qenė tė mbushura plot me brenga e hidhėrime. Pak kohė pėrpara se tė pėrfundonte ndėrtimin e hekurudhės sė Semmeringut, qeveria austriake e dėrgoi atė nė Sibenburg qė tė ndėrtonte njė rrjet hekurudhor tė ri. Nė tė vėrtetė, kjo ishte njė manovėr e bėrė me paramendim pėr ta larguar sė andejmi, pikėrisht nė njė kohė kur po pėrfundonte vepra e tij kryesore. Ai u mėrzit e u shqetėsua shumė pėr kėtė luftė qė po i bėhej prapa krahėve. Mjaftonte njė lajthitje banale e teknikėve, qė dy anėt e tunelit tė mos takoheshin nė pikėn e dėshiruar, por t'i shmangeshin njėra tjetrės, nė drejtime tė kundėrta. Gjithēka mund tė ndodhte nė mungesė tė tij. Ndodhej nė Vjenė kur dikush i tha se dy anėt e kundėrta tė tunelit tė Semmeringut paskeshin devijuar gjatė shpimit pa u takuar. Ky lajm e tronditi tej mase Karl Gegėn. Me dėshtimin e kėsaj vepre, nė tė cilėn ai kishte derdhur tė gjithė pėrvojėn e njohuritė, sikur po i gremisej sedra dhe krenaria e tij. Ndoshta vdekja iu duk mė e lehtė se sa poshtėrimi, pėrqeshja dhe pėrbuzja e kundėrshtarėve, prandaj pėrfundoi nė vetėvrasje, nė njė banesė tė Vjenės, nė rrugėn "Kulla e kuqe", nr. 6.
Ndėrkohė tuneli i Semmeringut kishte pėrfunduar me sukses, por Karl Gega nuk arriti tė gėzonte pėrurimin e veprės sė tij madhore.
Karl Gega u vendos nė panteonin e njerėzve tė mėdhenj. Shtatė vjet mė vonė, d.m.th. nė 1867 eshtrat e tij u vendosėn pėrfundimisht nė njė varr pėrmendore. Edhe nė stacionin e Semmeringut, pas dy vjetėsh, iu ngrit njė pėrmendore nė kujtim tė kėtij nismėtari tė hekurudhave malore. Vite mė vonė u emetuan pulla poste dhe kartmonedha me fytyren e Karl Gegės. Ndėrkohė filluan shtrembėrime tendencioze lidhur me kombėsinė, gjoja italiane apo gjermane tė kėtij personaliteti. Por nė vetė qarqet e kulturės austriake nuk munguan autorė objektivė, qė e kanė vėnė nė dukje origjinen e tij shqiptare, siē ėshtė p.sh. rasti i Friedrich Wallisch, i cili, nė librin me titull "Neuland Albanien", botuar nė Stuttgart 1931, thotė nė faqen 113: "Karl Gega, ndėrtuesi gjenial i hekurudhės sė Semmeringut, ka qenė me prejardhje shqiptare, siē dėshmon vetė mbiemri i tij "Gega", qė do thotė nga Shqipėria Veriore".
Karl Gega ka lėnė shkrime pėr teknikėn hekurudhore si "Pamje e pėrgjithshme e pėrparimeve nė hekurudha, 1840-1850" (botim 3, Vjenė 1853), "Mbi ndėrtimin e urave nė Ameriken Veriore dhe kalkulimi i aftėsive bartėse tė urave Howe" (botin 2, ebd 1855). Gjithashtu ai shpiku njė zhalon tė pėrmirėsuar si edhe njė oktantė me nonius pėr trasimin e kurbave. I tij ėshtė koncepti i gjatėsisė virtuale tė njė hekurudhe.
www.dardania.com/phoenix/...art09.html
© Phoenix - Qendra e Studimeve Shqiptare "Ernest Koliqi" Shkodėr & Bashkimi Katolik i Publicistėve Shqiptarė
Riprodhimi dhe shpėrndarja vetėm me lejen e redaksisė.
www.dardania.com/phoenix
|
|
|
|
