SHKODĖR - Ėshtė shuar nė pasditen e djeshme, albanalogu i shquar Jup Kastrati. Porfesor, Doktor Jup Kastrati, ishte njė ndėr studiuesit mė tė njohur nė fushėn e albanologjisė brenda dhe jashtė Shqipėrisė. Mjeshtri i Madh i Punės, Qytetar Nderi i Shkodrės, Jup Kastrati ka dhėnė njė kontribut tė ēmuar nė fushėn e historisė sė albanologjisė, si dhe nė botime dhe nė monografi tė figurave tė shquara tė letrave shqipe. Botimi i tij i fundit ishte Studime arbėreshe, e cila u botua dhe nė Kosovė e SH.B.A. Profesor, Doktor Jup Kastrati ėshtė dhe Mėsues i Popullit, dhe njė ndėr njerėzit mė tė shquar tė botės pėr vitin 2001, i shpallur nga Instituti Ndėrkombėtar i Kembrixhit.
Prej kohėsh Kastrati vuante nga sėmundja e zemrės, ndonėse gjente forca pėr tė punuar nė studion e banesės sė tij.
Jup Kastrati, dijetari qe nuk rresht se shkruari
-- nga Dr. Moikom Zeqo
Koha Jone 21.10.2002
Raca e dijetareve eshte nje race durimshume dhe e plotfuqishme. Sipas nje parabole te Senekes pergjithesisht dijetaret e jetojne jeten e tyre larg bujes dhe publicitetit te dyshimte, larg pushteteve politike dhe perfitimeve tipologjike te administrates shteterore. Dijetaret jane gati si te padukshem, pikerisht se jane me te dukshem nga te gjithe. Dijetaret nuk permenden, sepse ata jo vetem jane ne kujtese, por jane vete substance e kujteses. Dijetaret nuk perfillen, por ne thelb ata jane autoritetet e vertete te kombit. Ka gati nje muaj qe Jup Kastrati eshte i semure rende. U shtrua ne spitalin e Tiranes, ku me stoicizem ai i duroi dhimbjet dhe krizat. Nese ndonje nga VIP-at e politikes do te kishin marre pjese ne nje mbremje, ne ndonje restorant, ose do te kishin patur ndonje krize te lehte kardiake, shtypi i shkruar dhe mediat elektronike do te tallaziteshin nga gjema, kurioziteti dhe marrezia e lajmeve te bujshem. Dhe ja nje nga dijetaret me te medhenj te Shqiperise, miku im i vjeter, Jup Kastrati, semuret rende dhe absolutisht nuk ka as shqetesimin me te vogel nga e ashtuquajtura Bota Mediatike. Vetem pak miq te tij i shkuan ne spital, padyshim njerezit e thjeshte dhe te vertete u merakosen sinqerisht per te. Me pak vonese dhe une shkruesi i ketyre rrjeshtave vajta ne spital. Po Jup Kastrati kishte dale dhe kishte shkuar ne shtepine e tij ne Shkoder. Ky qe shkaku qe une vendosa te shkruaj dicka per te. Nuk dua ne asnje menyre te terheq vemendjen me apologjira false. Nuk dua ne asnje menyre per te trumbetuar ate qe une cmoj te Jup Kastrati, ndersa te tjeret s'arrijne ta cmojne dot. Nuk dua ne asnje menyre qe semundjen tashme te tejkaluar te mikut tim ta shnderroj ne nje show, sepse jam teper i lodhur nga kickultura e dites, sepse mendoj qe serioziteti i anatemuar kaq rende eshte me i rendesishem, se sa lajkatimet dhe hipokrizite e kota. Jup Kastrati qe nga spitali me dergoi nje zarf, ku ishte libri i tij i fundit i botuar me titull "Autobiografia e Jeronim De Rades" me nje dedikim miqesor. Duke lexuar kete liber mund te kuptosh ne menyre te koncentruar rolin hulumtues te pashembullt te Jup Kastratit.
Kush eshte Jup Kastrati?
Jup Kastrati ka lindur ne Shkoder, me 15 prill 1924. U shkollua ne kete qytet, djep kulturologjik i Shqiperise. Me 1942 studioi pak kohe ne Liceun Shkencor "Galileo Ferraris" ne Torino. U kthye shpejt ne Shqiperi. Gjate pushtimit italian, si antifashist, ka qene i persekutuar, i burgosur, i internuar ne "Campo Concetramento", ne kodrat e Tepes ne Shkoder, pastaj eshte mbajtur si peng ne Kosove, ne burgun famekeq te Prizrenit gjate muajve korrik-shtator 1943. Pas Clirimit ka kryer studimet e larta ne fakultetin e filologjise ne Universitetin Shteteror te Tiranes. Tema e tij e diplomes titullohet: "Kontribute per studiumin e Ndre Mjedes" me 1958. U be Doktor i Shkencave Filologjike me 1982 me dizertacionin "Historia e gramatologjise shqiptare" (1935-1944) me 1500 faqe daktilografike. Me 1987 i eshte akorduar titulli Profesor. Ka sherbyer ne arsim 47 vjet. (1946-1993) nga te cilat 37 vjet ne shkollen e larte. Eshte nje nga themeluesit e Institutit te Larte Pedagogjik te Shkodres, me 2 shtator 1957, dhe ka punuar shume per krijimin e Universitetit te Shkodres. Eshte dekoruar me urdhrat "Mesues i Popullit" si dhe "Mjeshter i Madh i Punes". Ka qene shef i Katedres se gjuhes shqipe ne Institutin e Larte Pedagogjik te Shkodres me 1973-1990. Jup Kastrati ka mbajtur ligjerata shkencore ne universitetet e Tiranes, Prishtines, Shkupit, Tetoves, Kalabrise, Napolit, Salernos, Peruxhias, Nju Jorkut, etj. Eshte autor i shume librave. Brenda viteve 1956-1999 ka botuar 35 libra. Te dhenat e mesiperme jane guret e kilometrazhit te rrugetimit jetesor dhe krijues te Jup Kastratit.
Librat e tij jane te botuara, pra, te hapur per syrin e lexuesit dhe jane te tjeret ata qe lexojne sot dhe ata qe do te lexojne neser, qe do te bejne vleresimin e patjetersueshem te Jup Kastratit.
Ne kete shkrim lakonik une dua te skalis me shume intimitetin dhe njohjen vetiake. Ka me shume se 20 vjet qe e njoh Jup Kastratin nga afer. Kam vajtur shpesh tek shtepia e tij karakteristike shkodrane, me nje oborr te vogel dhe me nje shkallare, me mjedisin e brendshem plot libra, ku eshte e gjalle dhe e pranishme nje mikpritje e lashte dhe e re, nje dashamiresi e holle dhe nje ngrohtesi njerezore e perhershme. Kam nje korrespondence ne vite me Jup Kastratin, kam ndjere ne personalitetin e tij njeriun e vertete te letrave, i mireinformuar deri ne fund, si pakkush ne Shqiperi. Kam qene ne shtepine e Jup Kastratit kur u semur gruaja e tij, madje, dhe ne raste vdekjesh e fatkeqesish familjare. Kemi diskutuar parreshtur per problemet kulturore te kombit dhe keto biseda jane te skalitura thelle ne mbamendjen time.
Dua te permend nje rast interesant. Sapo isha njohur me priftin dijetar nga Tuzi i Malit te Zi, Dr. Vincens Malaj. Ai me kish dhuruar librat e botuar, madje, krijimtarine e tij ne tri vellime. E njihja Malajn, sepse kisha shkuar edhe te Kisha Katolike e Tuzit, para se ciles qe ngritur statuja prej bronzi e Nene Terezes. Kabineti i Malajt ne kishe ishte me mijera libra, disa dhe me pergamene, madje, edhe me nje liber te shekullit XII. Plot piktura dhe skulptura te bera dhe nga vete Malaj si dhe piktura te artistit shqiptar Lin Delia. Malaj mbante edhe shume objekte arkeologjike te trashegimise ilire. Pikerisht ne Tuz, une bisedova me Malajn per Jup Kastratin. I fola per librin mbi Faik Konicen, qe Jupi e kish Botuar ne Amerike dhe u shpreha se Jup Kastrati eshte nje nga dijetaret me te medhenj shqiptare ne ditet tona. Malaj me tha se nuk kish pasur rastin ta takonte dhe se madje kish shkruar nje polemike kunder tij. Para tre vjetesh e takova Vincens Malajn ne Shkoder dhe se bashku me miqte e mij nga Shkodra, Ahmet Osja dhe Gezim Uruci e bindem qe te shkonim per nje vizite ne shtepine e Jup Kastratit. Prifti plak u dorezua. Shkuan tek Jupi, i cili na priti sipas tradites proverbiale shqiptare. Teper i kujdesshem dhe delikat ne kete takim nderonte mikun e ardhur nga Tuzi pavaresisht dhimbjes, qe i kish shkaktuar polemika e tij. Une me i lire ne qendrimet e mia beja polemike ne disa raste me Vincens Malajn.
Ish fjala per nje doreshkrim kronikor, qe njihet me emrin "Kronika e priftit te Dioklese" e shek. XIII. Pastaj ra fjala per vepren qe kish ne duar Malaj per katalogun e martireve iliro-shqiptare te krishterimit. Malaj e falenderoi te zotin e shtepise dhe lavderoi vepren e Jupit "Historia e Gramatologjise". Te dy dijetaret ishin te lehtesuar me njeri-tjetrin. Por une dua te artikuloj mendimin tim per Jup Kastratin, ta ravizoj portretin e tij. Jup Kastrati u diturua si specialist i bibliografise. Ai eshte nga ata njerez qe na kujton se nuk mund te kete shkence pa bibliografi dhe se bibliografia eshte shkence e njohurise autentike. Jup Kastrati eshte nje nga bibliografet me te medhenj shqiptare.
Dua te kujtoj nje nga bisedat e perbashketa ku del ne pah kujtesa e Jup Kastratit. Prej shume vitesh une kisha studiuar krijimtarine e Faik Konices. Ende nuk kisha marre ne dore dhe nuk kisha studiuar monografine e pasur dhe substanciale te Jup Kastratit per Faik Konicen, botuar me nje paraqitje luksoze ne SHBA. Dija qe Konica kish shkruar nje komedi te shkurter dhe e kish botuar ne nje nga organet e shtypit te kohes. E kerkoja kete veper te Konices dhe e kisha te veshtire te percaktoja organin konkret ku ajo ish botuar. Ende dhe sot ky tekst i Konices s'eshte perfshire dhe s'eshte ribotuar ne asnje nga librat e shumte qe keto vitet e fundit jane botuar papushim me emrin e Faik Knices. E pyeta Prof. Jupin per kete subjekt. Pergjigjja qe e menjehershme si per dicka teper normale dhe jo te mundimshme. "Kjo komedi eshte botuar ne gazeten "Trumpeta e Krujes me 1913, Moikom", me tha Jupi. Te rralle jane njerezit kaq te familjarizuar me informacionet e pafundme te librave. Jupi i jep rendesi hollesirave dhe shenimeve ne fundin e faqeve te shkruara, sepse ato shpesh mbartin substance lajmesh dhe kumtimesh te papritura, por te panumerueshme jane dhe shkrimet dhe shenimet e vete Jup Kastratit. Ne dialoget tane te perbashket per bibliografine Jupi ka theksuar me vetedije se mungesa e njohjes se bibliografise krijon nje zbrazdesire dhe eshte nje defekt i rende per cilindo studiues te shquar. Padyshim, une i kam argumentuar Jupit se bibliografia nuk eshte qellim ne vetvete dhe se shpesh ka nje rrace studiuesish, te quajtur si studiues konceptuale, qe bejne zbulime me te medha dhe me te patjetersueshme ne historine e dijes dhe te kultures. Nje studiues i tille eshte p.sh. albanalogu kroat Milan Shuflai, nje dijetar konceptual i klasit te pare. Por bazamenti i studimeve te tij eshte padyshim bibliografia e korpusit te dokumenteve, qe lidhen me historine e mesjetes shqiptare. Bibliografia nuk eshte luks as qellim ne vetvete.
Besoj se e njoh nga afer karakterin dhe tipin e Jup Kastratit. Ai del rralle nga shtepia, por miqte e shumte qe e vizitojne shprehin ndikimin e tij te madh tek te tjeret. Ai eshte njeri me karakter te vendosur, nuk e njeh lajkatimin dhe perfitimet e vogla te dites. Mbron idete e tij sepse eshte i bindur ne rrenjet e ketyre ideve. Ne momente te caktuara ka patur edhe raste te ndonje sulmi pezhorativ ndaj figures se tij, por kjo gje s'ka pasur peshe. Balta i eshte rikthyer hedhesit. E dua pambarimisht Shkodren e motshme, kete kryevater te kultures shqiptare ne te gjithe koherat. I kam njohur nga afer dijetaret e Shkodres. I mrekullueshmi dhe modesti dijetari i shkelqyer filolog Kol Ashta ka vdekur. Ne te gjitha rastet kur vija ne Shkoder une do ta takoja Kol Ashten. Studimi i tij per Gjon Buzukun ka qene nje mrekulli. Nuk mund ta harroj dot dhe te nderuarin Fadil Podgorica apo dhe nje mik tjeter timin Pjeter Topallin. Ata tani s'jane me. Ne kete mjedis diturak Jup Kastrati eshte nje perfaqesues i denje i forces krijuese dhe i karakterit qe nuk jepet. Une i uroj me gjithe shpirt shendet dhe jete sa me te gjate. Ai eshte i forte dhe duhet te jete gjithnje i tille. Dimension tjeter i dijes se Jup Kastratit jane figurat e medha te kultures si: Ndre Mjeda, Zef Jubani, De Rada, Faik Konica etj. Ne kete hulli u shqua si monografist. Dimensioni tjeter shume i rendesishem lidhet me filologjine, me studimet per sintaksen shqipe, me historine e gjuhesise shqiptare dhe sidomos me historine e gramatologjise shqiptare. Keto dimensione percaktojne koordinatat diturake te Jup Kastratit. Jup Kastrati jeton ne Shkoder dhe punon sipas ritit te shenjte te nje oshenari te punes. Per te eshte e paimagjinueshme humbja kot e kohes. Ai eshte punetor i pashembullt i letrave shqipe. Riti i tij i studimit eshte i panderprere dhe rezultativ. Sa here ne shtepine e tij, ai me ka treguar doreshkrimet e pabotuara por te perfunduara dhe te konceptuara si libra me vete. Nese ka nje pasion delikat per Jup Kastratin jane arbereshet. E shoqja i rri prane, e bija e adhuron te atin, madje, ka botuar nje bibliografi te shkrimeve dhe librave te tij.
Duke lexuar me kujdes "Autobiografine e De Rades", shqiperuar dhe pajisur me shenime nga Jup Kastrati, mundohesha te kuptoja kuptimin e thelle te altruizmit njerezor. Sot ne epoken e monetarizmit gati askush nuk beson tek altruizmi. Por jo pa perjashtim te gjithe. Nje nga altruistet eshte Jup Kastrati. Ai jep nje shembull qe duhet nderuar. Ai duhet nderuar se e meriton plotesisht. Librat e studimet e tij kane dicka testamentale. Ndoshta ky shkrim modest do ta gezoje Jup Kastratin. Me teper se sa kete gezim une vete kam menduar te shqetesoj indiferentet dhe te pakujdesshmit, vetekuptohet nese kane vetedije dhe ndjenja njerezore. Jam i bindur, qe nuk eshte faji i shtypit dhe mediave elektronike per gjithcka. Ka nje erresim te vetedijes kombetare, qe ngjan me nje lloj analfabetizmi te ri. Por vetedija kombetare nuk mund te zhduket, perderisa nje njeri si Jup Kastrati nuk pranon te perkulet dhe ta lere penen t'i bjere nga dora. Amen!
Jup Kastrati, "Qytetar nderi"
Shekulli, 23.12.2002
Nė mjediset e Universitetit "Luigj Gurakuqi", nė Shkodėr, pak ditė mė parė ėshtė zhvilluar ceremonia e dhėnies sė titullit "Qytetar nderi" i Shkodrės, shkencėtarit dhe figurės sė shquar tė albanologjisė, prof. dr. Jup Kastrati. Intelektualė tė shquar shkodranė, studiues dhe figura tė shquara tė shkencės shqiptare, tė ardhura nga Tirana, ishin tė pranishėm nė kėtė ceremoni, ndėrsa vetė Prof. Dr. Jup Kastrati mungonte, pasi prej disa muajsh ndodhet i sėmurė. Dorėzimi i titullit ėshtė bėrė nė shtėpinė e tij nga ana e autoriteteve lokale tė Shkodrės. Nė veprimtarinė e zhvilluar nė Universitet kanė folur pėr veprimtarinė e prof. dr. Jup Kastrati, rektori Mahir Hoti, drejtori i Institutit tė Gjuhėsisė e Letėrsisė, Jorgo Bulo, dekani i Fakultetit tė Gjuhės Shqipe nė Universitetin e Shkodrės etj. Ata kanė treguar edhe njė herė pak nga jeta e prof. dr. Jup Kastrati i cili, mė 1987-n mori titullin "Mėsues i Popullit", mė 1999-n mori titullin "Mjeshtėr i madh i punės". Ėshtė pėrfshirė nė "Mendjet e ndritura tė shekullit XXI" nga Instituti Amerikan i Biografisė. Janė mbushur plot 60 vjet tė aktivitetit tė tij, si mėsues, pedagog, pėrkthyes e studiues. Figura e tij si shkencėtar i ka kaluar kufijtė kombėtarė dhe ai ėshtė vlerėsuar dhe nga institucione e personalitete tė njohura shkencore tė botės. Vepra e tij mė e madhe ėshtė "Historia e albanologjisė", vėllimi i parė i botuar mė 2000-n ndėrsa janė dhe tri vėllime tė tjera nė pėrfundim. Megjithėse i sėmurė, prof. dr. Jup Kastrati vazhdon tė punojė pėr pėrfundimin e kėtyre veprave. Prof. dr Jorgo Bulo tha se prof. dr, Jup Kastrati nuk ėshtė vetėm nderi i Shkodrės, por i gjithė vendit. Albanologjia nuk mund tė kuptohet pa emrin e tij. Nė motivacionin me tė cilin shoqėrohej titulli theksohej qenia e tij si personalitet i shquar i kulturės, shkencės dhe arsimit, njohės i shkėlqyer i veprave tė kombit tė tij, prezantues dinjitoz i shkencės shqiptare nė botė. Propozimi pėr "Qytetar nderi" ėshtė bėrė nga Universiteti "Luigj Gurakuqi" ku ai ka punuar 37 vjet dhe ėshtė njė ndėr themeluesit e tij.
A. Dushi
Mr. Begzad Baliu, Instituti Albanologjik i Prishtinės
STUDIMET ARBĖRESHE TĖ PROF. JUP KASTRATIT
(Hyrje)
Janė shumė rrethana qė arsyetojnė interesimin tonė pėr tu marrė me studimet arbėreshe tė Profesor Jup Kastratit, nė njė konferencė si kjo qė i kushtohet Letėrsisė arbėreshe. Vepra e tij ėshtė e gjerė nė shumė anė tė saj: si materie (disa mija faqe studimi); si fusha studimi (gjuhėsi, albanologji, letėrsi, folklor, histori, pedagogji etj.); si lėndė (e botuar, nė dorėshkrim, e pėrkthyer, e transliteruar, e pėrshtatur) etj. Ngado qė tė merren studimet e tij, ato paraqesin njė mal tė madh materialesh, problemesh e trajtimesh.
Nė njė hyrje pėr Studimet arbėreshe tė Profesor Jup Kastratit, sinteza e thelluar shumėdimensionale as qė mund tė mendohet, por njėkohėsisht ajo mund tė paraqitet e plotė pėrmes njė pasqyre tė dendur dhe tė plotė pėr lidhjet e Profesor Jup Kastratit me arbėreshėt dhe me kontributet e tyre historike, gjuhėsore, etnokulturore dhe letrare nė pėrgjithėsi. Sikur mund tė shihet prej arkivit tė tij, prej botimeve tė tij dhe aktiviteteve tė tij kulturore, arsimore dhe shkencore, ato janė tė natyrės historike, kulturore, profesionale, personale dhe madje intime.
Pse mund tė thuhet kėshtu?
Hulumtimet, studimet dhe sintezat e dhjetėvjetėshit tė parė tė Profesor Jup Kastratit lidhen me studimet arbėreshe nė pėrgjithėsi dhe me emrin e shkrimtarit mė tė madh tė kolonisė shqiptare nė Itali, Jeronim de Rada[1]. Prej kėtij viti, pėr pesėdhjetė vjet me radhė nuk do tė kalojė pothuajse asnjė vit e tė mos botojė e ribotojė me dhjetra artikuj brenda njė viti, nė tė cilėt dijetarėt arbėreshė, veē e veē dhe historia, gjuha, letėrsia, kultura, arsimi etj., si tėrėsi ose si sintezė nuk bėhen objekt kėrkimi, studimi e vlerėsimi.
Shkrimtarėt arbėreshė, jeta e tyre, pasuria arkivore, veprat e tyre gjuhėsore, krijimtaria letrare dhe mė nė fund pikėpamjet e tyre intelektuale mbi ēėshtje tė ndryshme, pėr mė shumė se njė gjysėm shekulli kanė qenė objekt studimi tė Profesor Jup Kastratit dhe temė e ligjeratave, pėrveē tjerash edhe nė institucionet shkencore tė themeluara nga arbėreshėt nė Itali: Kalabri, Napoli, Salerno, Peruxhia etj.
Profesor Jup Kastrati nė studimet e tij, letėrsinė arbėreshe e ka bėrė objekt trajtimi nė disa qindra studime dhe punime tė ndryshme diturake: traktate, monografi, studime, artikuj shkencorė e divulgativė, tekste pėr mėsimet e para nė shkollat e larta, transkriptime, transliterime dhe pėrshtatje nga e folmja e arbėreshėve tė Italisė nė gjuhėn e sotme shqipe, pėrkthime nga latinishtja, italishtja dhe frėngjishtja, nė tė cilėn kanė shkruar arbėreshėt gjatė disa shekujve tė veprimtarisė sė tyre nė Itali. Veprat dhe studimet e tij, tashti janė bėrė literaturė e pėrhershme referimi edhe nė meset shkencore tė institucioneve arsimore, kėrimore e kulturore tė arbėreshėve tė Italisė.
Profesor Jup Kastrati tashmė ėshtė bėrė anėtar i shumė institucioneve kulturore tė arbėreshėve tė Italisė[2]. Ai ėshtė bėrė anėtar shumė aktiv i veprimtarie tė veēanta dhe tė pėrhershme kulturore e shkencore, i organeve kulturore e shkencore qė botohen atje[3], duke dhėnė njė kontribut shumė tė rėndėsishėm pėr ruajtjen e trashėgimisė etnokulturore e gjuhėsore, zhvillimin e saj dhe ēuarjen pėrpara tė kulturės bashkėkohore tė arbėreshėve tė Italisė[4].
Profesor Jup Kastrati nė arkivin e tij ka sistemuar njė letėrkėmbim shumė tė pasur me arbėreshėt dhe madje me studiuesit Italianė tė kulturės shqiptare nė pėrgjithėsi dhe tė kulturės arbėreshe nė veēanti, sikur janė: Giuseppe Ferrari, Giuseppe Schiro Juniori, Carmel Candreva, Francesco Salono, Carmine de Padova, Antonio Bellusci, Giuseppe Gradilone, Francesco Altimari, Italo Costante Fortino, Giovanni Battista Pellegrini, Giuseppe Retelli, Mario Bolognesi, Andrea Bellucci, Vincenzo Belmonte, Ernesto Tocci, Giuseppe Camillo De Rada, Francesco De Belsi, Emanuel Giordano, Agosto Mauro, Michele Rizzo, Addolanta Landi[5] etj.
Ndonėse i penguar pėr shkaqe jashtėshkencore dhe pa mundėsi pėr tė botuar nė mėnyrė tė rregullt nė organet shkencore dhe kulturore tė arbėreshėve, Prof. Jup Kastrati ka botuar disa dhjetra artikuj shkencor dhe kulturor ndėr revista e periodikė qė dalin nė Itali nga shoqata dhe institucione shkencore, tė cilat merren me studimet arbėreshe[6], si dhe nė institucione arsimore, kulturore e shkencore tė studimeve albanologjike nė Shqipėri e jashtė saj[7].
Nė Shqipėri ndėrkaq, ai ka botuar dhe ribotuar disa vepra shkencore, tė cilat i janė publikuar gjithashtu edhe nė Kosovė, pėr tu bėrė ndėr veprat mė tė referuara ndėr studiuesit e kėsaj ane[8].
Dhe jo vetėm kaq. Hulumtimet e tij kurrė nuk kanė pushuar ndėr arkiva tė Ballkanit, Evropės dhe veēanėrisht ndėr arkivat e arbėreshėve tė Italisė, ndėrsa pena e tij kurrė nuk ka pushuar sė shkruari studime tė ndryshme dhe sė bėri sinteza nga mė tė mėdhat pėr autorėt, veprat dhe rezultatet shkencore tė tyre. Ai ka njė varg veprash studimore ndėr duar, qė nė tė vėrtetė paraqesin tė arriturat mė tė mėdha nė fushė tė studimeve arbėreshe nė pėrgjithėsi[9] dhe nė fushė tė studimeve deradiane nė veēanti.
Kontributi i tij i studimeve arbėreshe pėrfshinė vepra monografike pėr autorė, personalitete tė mėdha historike, shkencore dhe kulturore, si: Jeronim de Rada, Dhimitėr Kamarda, Nikollė Keta, Vinēenc Dorsa, Vinēenc Librandi, Nilo Borxha, Gaetano Petrota, Marko la Piana, Franēesko Solano (1914 1999) etj., pjesa mė e madhe e tė cilave ende nuk janė botuar. Vetėm monografia e tij pėr De Radėn ka dy versione tė botuara e tė ribotuara dhe dy vėllime nė dorėshkrim, tė cilat pėrbėjnė tėrėsinė e kontributeve tė tij pėr jetėn dhe veprėn e kėtij kryerilindėsi shqiptar jo vetėm nė Koloninė arbėreshe tė Italisė, por edhe pėr rilindjen shqiptare nė pėrgjithėsi. Ndonėse nė dorėshkrim, dhe tė pėrfshira brenda vėllimit Studime arbėreshe, edhe studimet pėr kėta autorė paraqesin monografi mė vete, si pėr hulumtimin dhe studimin e plotė tė veprės sė tyre ashtu edhe pėr vėllimin nė tė cilin janė trajtuar, nga 120-450 faqe dorėshkrimi pėr autorė.
Studimi i periudhave historike, kulturore dhe shkencore, si dhe i autorėve e veprave tė tyre, nė studimet e Profesor Jup Kastratit bėhen me metodat kulturore-historike, prandaj Studimet arbėreshe tė tij janė tė karakterit multidisiplinar. Ato hapen me tė dhėna tė shumanshme historike tė kohės, me rezultatet e kėrkimeve tė tij pėr zhvillimet kulturore, arsimore dhe shkencore tė kohės, me tė dhėna tė reja pėr autorė tė caktuar, me vlerėsime e rivlerėsime tė thella pėr jetėn dhe sidomos pėr veprėn e tyre veē e veē, me rezultatet e gjertashme tė shumė breza studiuesish rreth veprave tė tyre, dhe pėrfundon me sinteza tė reja e tė rėndėsishme. Kontributet e Profesor Jup Kastratit nė studimet shqiptare, sikur dihet dallohen pėr faktin se ato zakonisht mbyllen me tė dhėna bibliografike shterruese pėr autorin dhe studimin e tij.
E shikuar nga njė kėnd tjetėr, nga kėndi i fushave tė studimit, Studimet arbėreshe tė Profesor Jup Kastratit trajtojnė tema nga historia: Reflektime dhe angazhime mbi Lidhjen e Prizrenit, Kongresin e Berlinit, Ēėshtjen e pavarėsisė sė Shqipėris etj.; nga historia e kulturės dhe letėrsia: letėrsi e vjetėr, letėrsi e rilindjes dhe pėrkimet e saj me letėrsisnė evropiane, letėrsia e gjysmės sė parė tė shekullit XX dhe letėrisa bashkėkohore; nga folklori dhe etnologjia: autorė dhe vepra, si Markianoi, De Rada, Antonio Belushi, Folklora arbėreshe dhe trashėgimia e saj etj.; nga gjuhėsia dhe shkollat e fushat e studimit tė saj (filologji-linguistikė-albanologji): historia e albanologjisė, filologjisė dhe linguistikės, dialektologjisė, gramatologjisė, sintaksologjisė, leksikologjisė e leksikografisė, morfologjisė, fonetikės dhe fonologjisė, ortografisė, transliterimit e transkriptimt, pėrkthimit e kulturės sė leximit, kritikės gjuhėsore, polemikės e letėrkėmbimt; nga bibliografia e autorėve dhe pėr autorėt: bibliografia e gjuhėsisė, letėrsisė, folklorit dhe publicistikės. Bibliografi tė veēanta ka pėrgatitur pėr Gjergj Guxetėn, pėr Pal M. Parrinon, pėr Nikollė Ketėn, pėr Engjėll Mashin, pėr Gjon Skiroin, pėr Vinēens Dorsėn, pėr Dhimitėr Kamardėn, pėr Niko Borxhan, pėr Gaetano Petrotan, pėr Mark la Pianen, pėr Mateo Shambren; pėr Franēesk Solanon, pėr Nilo Catalanon, pėr Francesco Maria da Lecce-n, etj.
Sot, po tė shikohet vepra shkencore dhe intelektuale e Prof. Jup Kastratit nė linja sado tė ngushta, studimet arbėreshe dhe deradiane gjithsesi do tė nxjerrin krye, pavarėsisht prej veprave tė mėdha qė ka dhėnė nė fushė tė albanologjisė, tė gramatologjisė, tė letėrsisė dhe tė bibliografisė. Pėr disa dekada me radhė, nuk ėshtė zhvilluar asnjė manifestim, sado i vogėl apo i madh qoftė, nė tė cilin tė mos ketė qenė edhe Profesor Jup Kastrati. Pėr disa dekada me radhė, zor tė gjendet njė redaksi e botimit tė letėrsisė arbėreshe e sidomos veprės letrare dhe shkencore tė Jeronim de Rades, nė tė cilėn Profesor Jup Kastrati nuk e ka pasur vendin mė tė rėndėsishėm madje jo vetėm nė Shkodėr e Tiranė, por edhe mė gjerė ndėr arbėreshėt e Italisė[10]. Sot ėshtė vėshtirė tė gjendet njė fushė hulumtimi, botimi a studimi nė fushė tė studimeve arbėreshe, e cila nuk lidhet me emrin, me interesimin dhe mė nė fund me kontributin e Profesor Jup Kastratit.
Ėshtė e kuptueshme prandaj, pse edhe nė kėtė rast, kur kėtu ne paraqesim njė hyrje nė studimet arbėreshe nė pėrgjithėsi dhe studimet deradiane nė veēanti, e shohim tė arsyeshme qė tė paraqesim njė pasqyrė sado tė pėrgjithėsuar tė veprės sė botuar, veprės sė hulumtuar, arkivit dhe veprės nė dorėshkrim tė Profesor Kastratit[11].
Profesor Jup Kastrati ka shkruar shumė artikuj dhe studime monografike tė karakterit shkencor, por nė serinė e veprave tė tij dhe sigurisht edhe nė serinė e vėllimeve tė botuara deri mė tash vepra Studime arbėreshe mbetet jo vetėm njė nga kryeveprat e tij, por edhe kryevepra mė e plotė e studimeve arbėreshe.
Ka trajtuar kėtu me njė skrupulozitet tė shumanshėm ēėshtje tė historisė sė arbėreshėve tė Italisė, rolin e arbėreshėve tė Italisė nė periudhėn e Lidhjes Shqiptare tė Prizenit (1878 1881), historinė e vendosjes dhe tė jetesės sė arbėreshėve nė Leēe (shek. XV XVII), historinė e themelimit dhe tė punės sė Seminarit Arbėresh tė Palermos (1734) dhe Kolegjit Arbėresh tė Shėn Adrianit (1736), vijimėsi e tė cilėve nė jetėn nacionale, arsimore, kulturore e shkencore janė edhe dy kongrese gjuhėsore pėr gjuhėn arbėrore ndėr arbėreshėt e Italisė (1895, 1897). Brenda njė kaptine tė vaēantė autori trajton ēėshtje tė etnografisė sė arbėreshėve tė Italisė. Fjala ėshtė pėr kontributin e arbėreshėve tė Italisė pėr ruajtjen dhe studimin e trashėgimisė kulturore tė popullit shqiptar. Me po kaq pėrkushtim dhe thellėsi autori hulumton dhe trajton ēėshtje tė folklorit tė arbėreshėve tė Italisė. Brenda kėtij problemi hyjnė studimet qė trajtojnė fondin e pėrbashkėt tė poezisė popullore arbėreshe dhe tė ciklit tė kėngėve legjendare tė kreshnikėve, folkloristikėn arbėreshe tė shekullit XVIII dhe tė gjysmės sė parė tė shekullit XIX, si dhe ndihmesėn e dr. Mikele Markianoit dhėnė folklorit arbėresh.
Nėse trajtimi i historisė, etongrafisė dhe folklorit tė arbėreshėve tė Italisė nga Profesor Jup Kastrati ka qenė pjesė e pėrkushtimit tė tij pėr Studimet arbėreshe tratjimi i ēėshtjeve tė gjuhėsisė shqiptare ndėr arbėreshėt e Italisė nė shekullin XVII, ka edhe shumė arsye tė tjera. Historia e albanologjisė ka qenė dhe mbetet njė prej fushave nė tė cilėn ėshtė angazhuar shumė Profesor Jup Kastrati, ndėrsa gjuha e arbėreshėve tė Italisė ishte dhe ėshtė njė prej vlerave tė mėdha gjuhėsore, kulturore dhe shkencore pa studimin e tė cilės nuk mund tė arrihen rezultate tė rėndėsishme shkencore nė fushė tė albanologjisė. Nė kėtė fushė ai me pėrkushtim ka trajtuar periudha, autorė dhe vepra tė rėndėsishme shkencore, si: Nilo Katalano (1637 1694), Lėvizja mendore gjuhėsore nė mjedisin arbėresh tė Italisė nė shekullin XVIII, Gjergj Guxeta (1682 1756), Pal M. Parrino (1710 1765), Nikollė Keta (1741 1803).
Pėrtej njė interesimi tė Profesor Jup Kastratit pėr gjuhėn e arbėreshėve tė Italisė, si lėndė pėr studime krahasuese nė fushė tė dialektologjisė, leksikografisė e gramatologjisė etj., pėrkushtimi i tij do tė lidhet me gjuhėsinė si dije nacionale dhe si shkollė evropiane, e cila si askund ndėr shqiptarėt, tek arbėreshėt e Italisė sillte pėrvojen e shkollės evropiane tė kohės. Fjala ėshtė pėr studimet dhe studiuesit e arbėreshėve tė Italisė, mbi gjuhėn shqipe tė shekullit XIX: Engjėll Mashi (1758 1821), Mikel Skutari (1762 1830), Zef Krispi (1781 1859), Xhusepe Angelo Noēiti (1831 1899), Dr. Gjon Skiroi (1835), Jeronim De Rada (1814 1903), Dhimitėr Kamarda (1822 1882), Vinēenc Dorsa (1823 1859), Vinēenc Librandi (1897); po edhe pėr dijetarė e gjuhėtarė arbėreshė tė shekullit XX, disa prej tė cilėve edhe sot vazhdojnė tė hulumtojnė, trajtojnė dhe ēojnė pėrpara pėrvojėn shekullore tė shkollės sė arbėreshėve tė Italisė nė fushė tė gjuhėsisė: Nilo Borxha (1870- 1942), Gaetano Petrotta (1882 1952), Marko la Piana (1883 1958), Mateo Shambra (1914 1967), Franēesko Solano (1914 1999), Anton Belushi (1934 -); Emanuil Jordani (1963).
Prej veprave gjuhėsore kryesisht tė karakterit filologjik e etnografik tė brezit tė parė dhe tė dytė dhe prej veprave gjuhėsore kryesisht tė karakterit gjuhėsor e linguistik tė brezit qė sot vazhdon tė merret me studimet albanologjike ndėr arbėreshėt e Italisė, Profesor Jup Kastrati jo vetėm e ka plotėsuar veprėn e tij me rezultate tė reja, por nė gjuhėsinė shqiptare ka sjellė rezultate tė reja, tė cilat gjatė gjysmės sė dytė tė shekullit XX, pėrgjithėsisht ia kemi atribuar gjuhėsisė dhe studiuesve austro-gjerman. Kur njė ditė tė jetė botuar vepra e plotė e Profesor Jup Kastratit, pėrkatėsisht sintezat e tij pėr historinė e albanologjisė ndėr arbėreshėt e Italisė, nė mjaft pika mendimi pėr shkollat, konceptet shkencore, domenet dhe nocionet e studimit tė albanologjisė, si dhe tezat, sikur ėshtė ajo e prejardhjes ilire tė gjuhės shqipe, do tė ndryshojė nė interes tė dijes shqiptare.
Njohėsit e jetės dhe veprės sė Profesor Jup Kastratit e dinė se si formim arsimor ai ėshtė dialektolog, prandaj ėshtė e kuptueshme pse pėrkushtimi i tij pėr dialektologjinė nė pėrgjithėsi dhe pėr tė folmen veriore nė veēanti, ėshtė plotėsuar edhe me tė dhėnat pėr tė folmet e arbėreshėve tė Italisė, strukturėn gramatikore tė saj, disa veēanti morfologjike, gjendejn e sotme tė shkrimit tė saj etj.
Nėse me probleme tė historisė, etnografisė e etnologjisė, folklorit e traditės pėrgjithėsisht kulturore tė arbėreshėve tė Italisė Profesor Jup Kastrati merret pėr tė plotėsuar korpusin e tij tė madh tė studimeve arbėreshe, me gjuhėsinė dhe me letėrsinė ai merret pėr tė ngritur dy nga majat mė tė larta tė studimeve tė tij: Historinė e letėrsisė shqiptare dhe Historinė e albanologjisė. Nė njė rreth mė tė ngushtė, do tė mund tė shikohej edhe interesimi i tij pėr letėrsinė e arbėreshėve tė Italisė. Nėse interesimi i tij nė Studimet arbėreshe lidhet sa me historinė, dijen si kulturė, gjuhėn, folklorin, etnografinė etj., pėr tė plotėsuar sa njėrėn periudhė sa tjetrėn dhe sa njėrin autor sa tjetrin, interesimi i tij pėr letėrsinė ėshtė i lidhur parasegjithash me pėrkushtimin dhe dimensionet e shumanshme tė tij pėr Jeronim De Radėn (Jeronim de Rada. Fjalor Enciklopedik Shqiptar, 2001), pėr jetėn e tij, (Jeronim de Rada (monografi). Pėrmbyllje, 1962; Autobiografia e de Radės. Parathėnie, 2001), pėr veprėn artistike dhe letrare tė tij (Kėngė tė Milosaut. Parathėnie, 1956); pėr veprėn diturake tė tij (Rassegna di Studi Albanesi. Recension, 1964); pėr publicistikėn e tij Fjamuri i Abėrit, Parathėnie, 1967) etj. I prirur pėr tė parė nga shumė drejtime tė kaluarėn dhe tė sotmen e arbėreshėve tė Italisė, Profesor Jup Kastrati, mė nė fund do tė shkruajė edhe oponenca (Poezia e De Radės: oponencė pėr Klara Kodrėn (1981), pėrshtypje udhėtimi, reportazhe etj.
Pra, vepra e tij madhore, nga mė tė mėdhatė deri mė tash nė studimet arbėreshe, kap njė fushė tė gjerė studimore, si: ēėshtje tė historisė sė arbėreshėve tė Italisė, ēėshtje tė etnografisė sė arbėreshėve tė Italisė, ēėshtje tė folklorit tė arbėreshėve tė Italisė, ēėshtje tė gjuhėsisė dhe tė gjuhės sė arbėreshėve tė Italisė, ēėshtje tė letėrsisė sė arbėreshėve tė Italisė dhe ēėshtje tė publicistikės sė arbėreshėve tė Italisė.
Historia e interesimit tė Profesor Jup Kastratit pėr arbėreshėt e Italisė ėshtė e lidhur me emrin e Jorenim De Radės, prandaj ėshtė e kuptueshme pse jetėn dhe veprėn e tij do ta trajtojė shumė herė dhe do ta trajtojė nė shumė vepra tė tij, madje tė botuara e tė plotėsuara[12]. Pavarėsisht nga botimi i pare i njė monografie pėr jetėn dhe veprat nė vitin 1962 dhe botimi i dytė i plotėsuar i vitit 1979, autori ka pėrgatitur njė dorėshkrim tjetėr, i cili nė shumė pika plotėson jetėn e tij, por trajton nė mėnyrė tė plotė dhe tė gjithanshme veprėn e tij diturake, historike, gjuhėsore, letrare, arsimore, publicistike etj., ndėrsa duke ju referuar parathėnies sė librit, kuptojmė se autori njėkohėsisht punon edhe njė vepėr pėr studimet gati njėshekullore deradiane 1903-1993. Po tė vlerėsohet vetėm kontributi i madh i punės sė Profesor Jup Kastratit nė mbledhjen dhe botimin e veprės sė De Radės, do tė mund tė shihet se vetėm nė studimin e jetės dhe veprės sė tij, ai ka ngritur njė trilogji, tė cilėn deri mė sot nuk e kemi bėrė pėr asnėrin prej shkrimtarėve shqiptar.
Dorėshkrimi Studime pėr De Radėn, pėr herė tė parė trajton nė mėnyrė shteruese jetėn, Autobiologjinė (autobiografinė) e tij, pikėpamjet kulturore, filozofike dhe sidomos politike, pa pengesat ekstrashkencore qė i dilnin dikur, kontributin e tij pėr gjuhėn shqipe: tezėn pellazgjike tė prejardhjes sė popullit shqiptar e tė gjuhės shqipe, te artikujt, Hyjni pellazge (1840), Identiteti i pellazgėve me shqiptarėt (1846), Lashtėsia e kombit shqiptar dhe afri e tij me helenėt dhe latinėt (1864), Pellazgėt dhe helenėt (1885), Konferenca mbi lashtėsinė e gjuhės shqipe (1893), Pellazgo-shqiptarėt (1897), Tiparet e gjuhės shqipe dhe pėrmendoret e saj nė periudhėn parahistorike (1899), e cila njėkohėsisht ėshtė edhe tezė kryesore e rilindjes kombėtare shqiptare nė pėrgjithėsi. Nė kėtė vepėr autori ka trajtuar edhe disa probleme tė toponimisė, njė fushė gjuhėsore e lavruar kryesisht nė gjysmėn e dytė tė shekullit XX, por me tė cilėn, sikur ka vėnė re Profesor Jup Kastrati, sado me koncepte tė paragjykuara ėshtė marrė edhe De Rada, tek studimet Toponimia historike shqiptare, Toponime pėr Lezhėn nė revistėn «Fjamuri i Arbėrit» (1885) etj.
Ashtu sikur edhe rilindasit mė tė shquar jo vetėm tė popullit shqiptar, por edhe tė popujve tjerė tė Ballkanit, edhe De Rada do tė merret me dy ēėshtje themelore tė gjuhės dhe tė kulturės sė popullit shqiptar: me alfabetin e gjuhės shqipe (Ēėshtje tė alfabetit tė gjuhės shqipe), dhe me pėrpjekjet pėr tė shkruar gramatikėn e gjuhės shqipe (Gramatikė e gjuhės shqipe, 1870 dhe Fonetikė dhe gramatikė e gjuhės shqipe, 1894) me vlerat historike dhe gjuhėsore tė tė cilave Profesor Jup Kastrati ėshtė marrė madje jo vetėm kėtu. Pėrtej saj, Profesor Kastrati, do ti ēaset studimit tė njė vepre jo aq tė njohur dhe jo aq tė popullarizuar pėrgjithėsisht edhe sot nė shtudimet albanologjike (Fjalori i Rapsodive, 1884).
Duke kėmbėngulur qė tė japė njė pasqyrė sa mė tė gjerė dhe mė tė thellė, si tė zhvillimeve gjuhėsore ndėr arbėreshėt e Italisė, tė lidhura me veprėn e De Radės ashtu edhe me kontributin vetjak tė tij, profesor Kastrati do tė shkruajė pėr ngjarje me rendėsi historike pėr gjuhėn dhe kulturėn shqiptare ndėr arbėreshėt e Italisė, Kongresi nė Koriljano-Kalabro (1895), Kongresi nė Lungro (1897), ashtu edhe me artikuj qė De Rada i shkruante nė raste nga mė tė ndryshmet (Dinjiteti i gjuhės shqipe, 1861; Shqipėria pėrballė Evropės, 1880, Shėnime gjuhėsore (1883 1884); Tri fjalė shqipe, 1884; Vėrejtje gjuhėsore, 1885; Gjurmė tė vendbanimeve tona tė lashta qė rrojnė endč, 1887; Mėsime pėr gjuhėn shqipe, 1891), tė cilėt jo gjithnjė kufizohen brenda problemeve tė ngushta linguistike, prandaj edhe do tė pėrfundojė duke shkruar «De Rada ishte i pushtuar nga ideja fisnike qė tė ringjallte Atdheun e tė parėve dhe kėshtu, nėn shtytjen atdhetare, shkencėn e ktheu nė njė fushė beteje, ku ai luftoi me zjarr, siē bėn edhe rilindės tė tjerė. Kėtė ai e realizoi pothuajse nė ēdo vepėr tė tij. Pra, edhe nė mes tė lajthitjeve, vepra e tij gjuhėsore do tė mbetet nė historinė e albanologjisė si njė pėrpjekje fisnike e njė shqiptari tė madh, i cili, me gjithė mungesėn e pėrgatitjes filologjike dhe linguistike, me gjithė mungesėn e akribisė shkencore, me gjithė mungesėn e anės materiale, me gjithė vuajtjet e mėdha shpirtėrore dhe kushtet e disfavorshme, arriti tė zgjojė kureshtjen e botės shkencore tė dijetarėve tė kohės. Veprat e tij historiko-filologjike hyjnė nė fondin e artė tė traditės sė shekullit XIX. Ato bėjnė pjesė nė korpusin Trashėgimi ynė kulturor Monumente tė gjuhės shqipe, nė historinė e mendimit shkencor gjuhėsor shqiptar»[13].
«De Rada ka qenė jo vetėm mbledhės i kėngėve popullore, por edhe studiues i hollė i tyre. Ky kontribut i vyer i tij nė historinė e folkloristikės shqiptare nuk ėshtė vėnė nė dukje»[14]. Kėshtu e mbyllė kapitullin e studimit tė tij pėr kontributin e De Radės dhėnė folklorit shqiptar. Nėse ndihmesa e tij nė kėtė fushė deri mė tash ėshtė parė kryesisht duke u nisur prej pasurisė etnografike dhe folklorike qė sjellin veprat e tij letrare, studimi i Profesor Jup Kastratit, niset nga artikujt programatik tė De Radės (Rapsodi tė njė poeme shqiptare, 1861; Rapsodi kombėtare, 1883; Hyjnizime etnografike, 1886), vlera e tė cilėve kėtu kuptohet edhe prej ekstrakteve tė shpeshta, me tė cilėt pasurohet kapitulli pėr kėtė temė.
Rilindja kobėtare shqiptare, ka pasur shumė personalitete letrare e shkencore tė cilėt kanė qenė tė pėrkushtuar ndaj arsimit kombėtar, por nuk besoj tė kemi rilindas i cili ka punuar me kaq pėrkushtim pėr organizimin jo thjeshtė tė njė mėsonjėtoreje shqipe pėr ēuna a vasha, por pėr njė shkollė kombėtare me tė gjitha nivelet e nxėnies sė gjuhės dhe dijes. Ėshtė e kuptueshme prandaj pse Profesor Jup Kastrati njė kapitull mė vete ia kushton ndihmesės sė De Radės pėr shkollėn shqipe, pėr tu ndalur pastaj nė mėnyrė tė veēantė nė aktivitetet konkrete tė organizimit tė shkollės shqipe nga De Rada dhe bashkėkohėsit e tij (Themelimi i Katedrės sė gjuhės shqipe, 1849; Kolegji arbėresh i Shėn Adrianit, 1861; Manifesti i gjimnazit «Garopoli», 1868; Kolegji arbėresh dhe ministrat e Italisė, 1876, Kolegji arbėresh, 1884; Kolegji arbėresh nė Shėn Adrian, 1886; Kolegji i Shėn Adrianit, 1887; Rivendosja e Katedrės sė Shqipes, 1889), por edhe pėr ndonjė projekt tė karakterit pedagogjik, sikur ėshtė ai: Kolegji arbėresh i Shėn Adrianit, a do tė jetė Seminar Korsini apo Gjimnaz-licé italo-grek, me ndonjė degė universitare kishtare?, 1891 dhe manifesti Katedra e shqipes nė Shėn Mitėr Korone, 1892. E kėsaj natyre ėshtė edhe Antologji shqipe, 1896, dhe Proluzioni: Ligjeratė pėr periudhėn e vitit tė ri shkollor,1902, me tė cilat Profesor Jup Kastrati merret njėherė nė mėnyrė tė vaēantė me secilėn dhe mė pastaj me sintezėn e tyre nė pėrmbyllje.
Ashtu sikur edhe me veprat mė tė mėdha dhe mė tė vogla tė gjuhėsisė edhe me veprat letrare artistike tė Jeronim De Radės, Profesor Jup Kastrati do tė merret nė shumė aspekte. Ndryshe nga studimet letrare tė deritashme tė cilat kanė hulumtuar, trajtuar dhe bėrė sinteza kryesisht vetėm pėr veprat letrare tė shkruara nė gjuhėn shqipe, apo edhe tė pėrkthyera apo transliteruara, nė veprėn e tij Studime pėr De Radėn, autori ėshtė marrė me veprat e shkruara nė gjuhėn shqipe, me veprtat letrare tė shkruara nė gjuhėn italiane dhe me veprat e shkruara nė gjuyhėn shqipe e italiane paralelisht. Duke u mare me veprat letrare mė tė hershme (Odiseu, 1832, 1847; Krutani i mėrguar, 1832 1833, 1841; Disa poezi dhe proza ritmike, 1834 1840), apo mė tė vona, mė tė vogla apo mė tė mėdha (Kėngė tė Milosaut, 1836, 1847, 1873; Serafina Topia, 1839, 1943); Njė pasqyrė shtegtimi njerėzor, 1897), tė botuara nė njė variant apo nė mė shumė variante (Skėnderbeu i pafat,1872 1884), ai njėkohėsisht ėshtė marė edhe me ngritejn cilėsore letrare e artistike tė veprės letrare tė De Radės, me kulturėn letrare dhe gjuhėsore tė tij, me konceptet moderne tė kohės nė letėrsi, me vlerėsimet e kohės pėr poezinė e tij etj. Duke u marr me pikėpamjet letrare tė De Radės, Profesor Jup Katrati njėkohėsisht do tė merret mė gjerėsisht se deri mė tash dhe mbase pėr herė tė parė nė mėnyrė tė plotė, edhe me pikėpamjet estetike tė De Radės (Parime tė estetikės, 1861) etj.
Pėr tė plotėsuar botėn diturake tė Jeronim De Radės, Profesor Jup Kastrati nė veprėn e tij dorėshkrim Studime pėr De Radėn ka hulumtuar dhe i ka bėrė objekt trajtimi edhe dy gazeta tė De Radės Fjamuri i Arbėrit (1883-1887) dhe Shqiptari i Italisė (1848). Si gazeta e parė ashtu edhe e dyta dallohen pėr veēoritė e tyre historike, politike, kulturore dhe shkencore. Fjamuri i Arbėrit, ka shkruar Profesor Jup Kastrati «ėshtė revista e parė letrare, kulturore, artistike, folkloristike, etnografike dhe publicistike nė gjuhėn shqipe. Organi luajti njė rol tė madh nė fushėn e politikės shqiptare, tė lėvizjes sonė politike dhe asaj mendore»[15]. Mė kėto fletore De Rada i ka vėnė vulė lėvizjes sė pėrgjithshme tė Rilindjes Kombėtare jo vetėm ndėr shqiuptarėt e Italisė por edhe nė lėvizjen e saj pėrgjithėsisht. Aty janė botuar pjesė nga veprat letrare tė De Radės dhe tė shkrimtarėve tė tjerė tė kohės. Artikuj publicistikė, kulturorė e politikė tė ardhur nga e gjithė bota shqiptare, prandaj ėshtė e kuptueshme pse vlerėsimet shembullore pėr gazetat e De Radės vijn jo vetėm nga shtypi shqiptar i kohės nė Shqipėri, nė Kolonitė shqiptare tė Rumanisė, Stambollit e Egjiptit, por edhe nga shtypi i huaj i kohės.
Vepra Studime pėr De Radėn e Profesor Jup Kastratit mbyllet me kapitullin qė ju kushtohet veprave autobigrafike tė De Radės (Njė autograf, 1885; Autobiografi, I, II, III, IV, (1898 1899); Testamenti politik, 1902). Ndonėse pėr autorin ato ishin vepra tė njohura, prej mė shumė se tri dekadash, veprat autobiografike tė De Radės, nuk ishte e mundur as tė botoheshin tė plota, as tė bėheshin objekt trajtimi me tė gjitha aspektet e mundshme. «Autori ynė ishte, aso kohe, 89 vjeē. Mbas pesė muajsh, mė 28 shkurt 1903, ai u nda prej nesh, duke na lėnė dhjatėn e vet, nė tė cilėn ishte sintetizuar gjithė veprimtaria e tij atdhetare, politike, letrare, gjuhėsore, folklorike, publicistike, historike nė shėrbim tė ēėshtjes shqiptare, tė gjuhės amtare, tė kulturės kombėtare, tė ēlirimit tė mėmėdheut tė vet tė dashur e tė shtrenjtė»[16].
Ashtu sikur veprat tjera e madje edhe studimet, edhe dorėshkrimi Studime pėr De Radėn mbyllet me njė Bibliografia e veprave tė De Radės, konsultuar, shqyrtuar e pėrdorur nga autori nė monografi, e cila zgjeron interesimet e studiuesve pėr kėrkime tė reja nė fushtė tė studimeve arbėreshe nė pėrgjithėsi dhe nė fushtė tė studimeve deradiane nė veēanti.
Bibliografia e botimeve shkencore tė Prof. Jup Kastratit pėr kulturėn kombėtare shqiptare tė arbėreshėve tė Italisė, vetėm pėr njė periudhė 45-vjeēare (1953 2002), kap 236 zėra, si edhe shėnimeve bibliografike pėr tė, tė cilėn po e sjellim tė plotė nė fund tė kėtij vlerėsimi tė pėrgjithshėm.
BOTIMET SHKENCORE TĖ PROF. DR. JUP KASTRATIT PĖR KULTURĖN KOMBĖTARE SHQIPTARE TĖ ARBĖRESHĖVE TĖ ITALISĖ 1953-2002
1953
1.Mendime tė Jeronim De Radės (pėr gjuhėn shqipe), «Letrari i ri», Tiranė, 28 Shkurt 1953, V, 4 (90), 3.
1955
2.Pjesė korrespondence tė Zef Jubanit me Jeronim De Radėn, «Buletin pėr shkencat shoqėrore», Instituti i Shkencave, Tiranė, 1955, nr.1, fq. 139 - 141.
1956
3.Jeronim de Rada, Poezi shqipe tė shekullit XV. Kėngė tė Milosaut, bir i sundimtarit tė Shkodrės. Transliteruar, pėrshtatur nė gjuhėn e sotme dhe komentuar. Ndėrmarrja Shtetėrore e Botimeve. Shtypur nė Stabilimentin «Mihal Duri». Tiranė, 1956, 204 f.
4.Kėngėt e Milosaut, (nė librin) J. De Rada, «Kėngė tė Milosaut», Tiranė, 1956, f. 11 - 37.
5.Shėnime mbi alfabetin e De Radės, (nė librin) J. De Rada, Kėngė tė Milosaut, Tiranė, 1956, f. 106 - 111.
6.Komente gjuhėsore pėr Milosaun, (nė librin) J. De Rada, «Kėngė tė Milosaut», Tiranė, 1956, f. 112 - 200.
1958
7.Jeronim de Rada, Skanderbeku i pafanė, Studim letrar, «Nėndori», Tiranė, qershor 1958, V, 6, 134 - 147 (Transliteruar dhe pėrshtatur nė gjuhėn e sotme, me shėnime).
1959
8.Zef De Rada dhe gramatika e tij, «Buletin i Universitetit Shtetėror tė Tiranės, Seria Shkencat shoqėrore», Tiranė, 1959, XIII, 1, 95 - 111.
1962
9.Jeronim De Rada (Jeta dhe veprat). N.Sh. Botimeve «Naim Frashėri», Tiranė, 1962. (Libėr, Monografi).
10. Konferenca mbi vjetėrsinė e gjuhės shqipe (vepėr e Jeronim De Radės), «Luftėtari», Tiranė, 12 korrik 1962, f. 3 - 4.
1963
11. Odiseu - i dbuemi i Krujės (vepėr e Jeronim De Radės), «Arsimi popullor», Tiranė, janar - shkurt 1963, f. 128 - 133.
12. Letrat e Dora dIstrias (me Jeronim De Radėn), «Arėsimi popullor», Tiranė, maj - qershor 1963, f. 109 - 122.
1964
13. Rassegna di Studi Albanesi. Edizioni Italalba, 1963, nr. 1 - 2, «Buletin shkencor», Shkodėr, 1964, I, 2, 411 - 413. (Bashkautor: Vehbi Bala).
14. Jeronim de Rada, Kėnga e Serafina Topisė, «Drita», Tiranė, 22 nėntor 1964, f. 2 (Pėrshtatur nė gjuhėn e sotme shqipe).
15. De Rada-kėngetar i Skėnderbeut, «Drita», Tiranė, 6 dhjetor 1964, f.6.
16. N. Tomazeu, Mendime mbi Milosaun, Pėrk. nga ital., «Drita», Tiranė, 6 dhjetor 1964, f. 6.
17. G. Kame, Letėr e hapur, Pėrk. nga frėngjishtja, «Drita», Tiranė, 6 dhjetor 1964, f. 3.
18. Tiparet e gjuhės shqipe (vepėr e Jeronim De Radės), «Luftėtari», Tiranė, 6 dhjetor 1964, f. 3.
19. Veprat gjuhėsore tė Jeronim De Radės, «Studime filologjike», Tiranė, 1964, nr. 4, f. 65 - 80.
1965
20. Jeronim de Rada, Kėngė tė Milosaut, bir i sundimtarit tė Shkodrės. Poezi shqipe tė shekullit XV. Transliteruar, pėrshtatur nė gjuhėn e sotme shqipe dhe komentuar. Enti i botimeve tė teksteve. Shtypshkronja e Ndėrmarrjes gazetare botuese «Rilindja». Prishtinė 1965.
21. Shėnime mbi alfabetin e De Radės, (nė librin) J. de Rada, Kėngė tė Milosaut, Prishtinė, 1965, f. 97 - 102.
22. Komente gjuhėsore pėr «Milosaun», (nė librin) J. de Rada, «Kėngė tė Milosaut», Prishtinė, 1965, f. 103 - 180.
23. Karakteret e gjuhės shqipe (vepėr e Jeronim De Radės), «Mėsuesi», Tiranė, 5 shkurt 1965, f. 4.
24. Veprat gjuhėsore tė Jeronim De Radės, (nė vėllimin) Jeronim De Rada (Me rastin e 150 - vjetorit tė lindjes), Shtėpia Botuese «Naim Frashėri», Tiranė, 1965, f. 107 - 120.
25. Bibliografi mbi Jeronim De Radėn, (nė vėllimin) «Jeronim De Rada» (Me rastin e 150 - vjetorit tė lindjes). Shtėpia Botuese «Naim Frashėri», Tiranė, 1965, f. 209 - 211.
1966
26. Dy parathėniet e Rapsodivet tė De Radės, «Shkodra», Shkodėr, 1966, VI, 1 (6), 302 - 312.
27. De Rada dhe kritika, «Buletin shkencor», Shkodėr, 1966, III, 5, 533-554.
28. Pjesė korrespondence tė Zef Jubanit me Jeronim De Radėn (1868 - 1871), (pėrkthye nga ital.), po aty, f. 152 - 157.
1967
29. Figura e Skėnderbeut nė veprėn e Jeronim de Radės, Skanderbeku i pafanė, «Shkodra», 1967, VII, 1 (7), 29 - 39.
30. Vehbi Bala, Jeta e Elena Gjikės, «Buletin shkencor», Shkodėr, 1967, IV, 6, 476 - 478.
31. Emanuele Giordano, Fjalor i Arbėreshvet tItalisė. Dizionario degli Albanesi dItalia. Edizione Paoline, 1963, XXIII + 592 + 8 fl. tė panum. «Buletin shkencor», Shkodėr, 1967, IV, 6, 497 - 501.
1968
32. Jeronim de Rada, Kėngėt e Milosaos, bir i sundimtarit tė Shkodrės. Poezi shqipe tė shekullit XV. Botimi i dytė. Transliteruar, pėrshtatur nė gjuhėn e sotme dhe komentuar nga Jup Kastrati. Prishtinė. 1968.
33. Shėnime mbi alfabetin e De Radės, (nė librin) J. de Rada, «Kėngėt e Milosaos», Prishtinė, 1968, f. 99 - 104.
34. Komente gjuhėsore pėr Milosaon, (nė librin) J. de Rada, «Kėngėt e Milosaos», Prishtinė, 1968, f. 105 - 174.
1970
35. Gramatikat e shqipes. I, II, III. Botim fotomekanik (me fototipi) nga Dr. Prof. Hermann M. Olberg. Institut fur Vergleichende Sprachėissenschaft der Universitat Innsbruck. 1970. 140 f. Nė kėtė vėllim trajtohen ndėr tė tjera edhe kėta autorė arbėreshė tė Italisė: 1. Giuseppe De Rada, 1871, f. 82-91; Demetrio Camarda, 1864, f. 76-78, 93-94; Andrea Dara 1796-1872, f. 95; Girolamo de Rada, 1894, f. 279-280; Vincenzo Librandi, 1897, f. 287-290; Enrico Cremonese, 1899, f. 290.
36. Gramatikat e shqipes, IV, «Buletin shkencor», Shkodėr, 1970, VII, 9, 105 - 140. Nė kėtė studim, ndėr tė tjerė trajtohet edhe dijetari arbėresh: Gaetano Petrotta, f. 125-126.
37. Vrasja e Mehmet Ali Pashės, pėrshtatur nė gjuhėn e sotme shqipe nga e folmja e arbėreshve tė Italisė, nxjerrė nga revista «Fiamuri Arbėrit», dt. 20 korrik 1883, (botuar nė librin) «Mendimi politik e shoqėror i Rilindjes kombėtare shqiptare» (1879 - 1908), vėll. I, f. 174 - 177. Universiteti Shtetėror i Tiranės. Instituti i Historisė dhe i Gjuhėsisė, Tiranė, 1971.
38. Jeronim de Rada, Lidhja e malėsorėvet, pėrshtatur nė gjuhėn e sotme shqipe nga e folmja e arbėreshvet tė Italisė, nxjerrė nga revista «Fiamuri Arbėrit», dt. 20 korrik 1883, (botuar nė librin) «Mendimi politik e shoqėror i Rilindjes kombėtare shqiptare (1879 - 1908)», vėll. I, f. 177 - 178. Universiteti Shtetėror i Tiranės. Instituti i Historisė dhe i Gjuhėsisė. Tiranė, 1971.
39. Jeronim de Rada, Letėr nga Janina, pėrshtatur nė gjuhėn e sotme shqipe nga e folmja e arbėreshvet tė Italisė, nxjerrė nga revista «Fiamuri Arbėrit», dt. 30 shtator 1883, (botuar nė librin) «Mendimi politik e shoqėror i Rilindjes kombėtare shqiptare (1879 - 1908)», vėll. I, f. 335. Universiteti Shtetėror i Tiranės. Instituti i Historisė dhe i Gjuhėsisė. Tiranė, 1971.
40. Jeronim de Rada, Austria dhe Shqipėria, pėrshtatur nė gjuhėn e sotme shqipe nga e folmja e arbėreshvet tė Italisė, nxjerrė nga revista «Fiamuri Arbėrit», dt. 30 shtator 1883, (botuar nė librin) «Mendimi politik dhe shoqėror i Rilindjes kombėtare shqiptare (1879 - 1908)», vėll. I, f. 336 - 337. Universiteti Shtetėror i Tiranės. Instituti i Historisė dhe i Gjuhėsisė. Tiranė, 1971.
41. Jeronim de Rada, Anastas Kullurioti, pėrshtatur nė gjuhėn e sotme shqipe nga e folmja e arbėreshvet tė Italisė, nxjerrė nga revista «Fiamuri Arbėrit», dt. 15 dhjetor 1883, (botuar nė librin) Mendimi politik e shoqėror i Rilindjes kombėtare shqiptare (1879 - 1908), vėll. I, f. 337. Universiteti Shtetėror i Tiranės. Instituti i Historisė dhe i Gjuhėsisė, Tiranė, 1971.
42. Gramatikat e shqipes. V. «Buletin shkencor», Shkodėr, 1971, VIII, 1 (10), 39 - 71. Nė kėtė studim, ndėr tė tjera trajtohet e analizohet, pėr here tė pare nė gjuhėn shqipe veprimtaria shkencore albanologjike e dijetarit arbėresh, Marco La Piana, f.55-62.
1972
43. Gramatikat e shqipes VI, «Buletin shkencor», Shkodėr, janar - qershor 1972, IX, 1 (11), 207 - 283. Nė kėtė studim, ndėr tė tjerė trajtohet edhe gjuhėtari arbėresh i Italisė: Vincenzo Librandi, f. 235-237.
44. De Rada pėr shkollėn shqipe, «Revista pedagogjike», Tiranė, shtator - tetor 1972, XXII, 5, 145 - 155.
1973
45. De Rada nė vitet 1814 - 1836 (sipas Autobiografisė sė tij), «Shkodra», Shkodėr, 1973, XIII, 13, 171 - 189.
46. Veprat poetike tė Jeronim De Radės, «Jeta e re», Shkodėr, 28 shkurt 1973, f. 4.
47. De Rada pėr folklorin arbėresh, (nė librin) «Ēėshtje tė folklorit», Shkodėr, Instituti i Lartė Pedagogjik. 1973. f. 24 - 41.
1974
48. Autobiografia e Jeronim de Radės (Me rastin e 150 - vjetorit tė lindjes sė Poetit), «Drita», Tiranė, 1 dhjetor 1974, f. 11.
1975
49. Jeronim de Rada, Nga fillimet e jetės dhe tė krijimtarisė, «Nėntori», Tiranė, prill 1975, XXII, 4, 142 - 152.
50. Mbi disa vepra gramatikore tė panjohura tė shqipes, «Buletin shkencor», Shkodėr, 1975, XII, 1 (17), 255 - 263. Ndėr tė tjerė, nė kėtė studim trajtohet edhe dijetari arbėresh: Marco la Piana, f. 57-61.
1976
51. Gramatika shqipe e De Radės e vitit 1870 - 1871, «Buletin shkencor», Shkodėr, 1978, XIII, 1 (19), 73 - 97.
52. Tiparet dhe gramatika e gjuhės shqipe, - vepėr e Jeronim de Radės e vitit 1894, «Buletin shkencor», Shkodėr, 1976, XIII, 2 (20), 91 - 112.
53. Arbėreshėt pėr ruajtjen dhe studimin e trashėgimisė kulturore tė popullit tonė, «Studime historike», Tiranė, 1976, XXX (XIII), 3, 91 - 106.
54. Antologjia shqipe e De Radės (Me rastin e 80 - vjetorit tė botimit), «Shkodra», 1976, XVI, 1 (16), 136 - 170, Tiranė, 1977.
55. Documento linguistico di valore. La grammatica della lingua albanese di Giuseppe De Rada (1871), «La Nuova Albania», Tirane, 1976, XXX, 3, 36.
56. Dokument gjuhėsor me vlerė. Gramatika e gjuhės shqipe e Zef De Radės (1871), «Shqipėria e re», Tiranė, 1976, XXX, 3, 36.
1977
57. Antologjia shqipe e De Radės, «Nėntori», Tiranė,mars 1977, f. 169-177.
58. Katedra e gjuhės shqipe ndėr arbėreshėt e Italisė, themeluar nga Jeronim De Rada: 1849 - 1852, 1889 - 1903, «Revista pedagogjike», Tiranė, prill - maj 1977, f. 183 - 189.
59. Jeronim de Rada pėr toponiminė historike shqiptare, «Puka dhe shkolla», nr. 4, f. 18 - 31, Shkodėr, 1977. Shtypshkronja «Migjeni», Shkodėr. Sesioni i parė shkencor pėr toponimet, Kabash, 21 maj 1977, Pukė. Botim i Seksionit tė arėsimit dhe kulturės dhe Kabinetit pedagogjik tė rrethit tė Pukės.
60. Arbėreshėt e Italisė pėr ruajtjen dhe studimin e trashėgimisė kulturore tė popullit tonė, (nė vėllimin) «Konferenca e parė kombėtare e Studimeve Etnografike» (28 - 30 qershor 1976), botim i Institutit tė Historisė tė Akademisė sė Shkencave. Tiranė, 1977, f. 121 - 131.
61. Katedra e gjuhės shqipe dhe e letėrsisė (e Institutit tė Lartė Pedagogjik tė Shkodrės), «Buletin shkencor», Shkodėr, 1977, XIV, 2 (22), 33 - 38.
62. Katedra e gjuhės shqipe ndėr arbėreshėt e Italisė, themeluar nga Jeronim De Rada: 1849 - 1852, 1889 - 1903, (nė vėllimin) «Pėrvoja e mėsuesve tanė», botim i Seksionit tė arėsimit dhe tė kulturės. Kabineti pedagogjik, Shkodėr, 1977. Shtypshkronja «Migjeni», f. 133 - 142.
63. Mbi Testamentin politik tė Jeronim De Radės, «Drita», Tiranė, 16 tetor 1977, f. 12 - 13.
64. Katedra e gjuhės shqipe ndėr arbėreshėt e Italisė, themeluar nga Jeronim De Rada: 1849 - 1852, 1889 - 1903, «Revista pedagogjike», Tiranė, korrik - shtator 1977, XXXII, 3, 116 - 122.
65. Antologjia shqipe e De Radės, «Flaka e vėllazėrimit», Shkup, 17 prill 1977, f. 4.
66. Les Albanais dItalie pour la sauvegard et létude du patrimoine du peuple albanais, «La Conférence Nationale des Etudes Ethnographiques» (28 - 30 juin 1976). Academie des Science de la Républiques dAlbanie. Institute dHistoire. «Buletin shkencor», Shkodėr, 1978, XV, 3 (23), 199 - 204.
1978
67. De Rada pėr Ēėshtjen kombėtare, «Mėsuesi», Tiranė, 1 mars 1978, f. 3.
68. Gramatologjia shqiptare gjatė Rilindjes Kombėtare, «Lidhja Shqiptare e Prizrenit» (1878-1881), Instituti i Lartė Pedagogjik, VII, Shkodėr, 1978, f. 60-65. Shtypshkronja «Migjeni». Ndėr tė tjera, flitet pėr veprat gjuhėsore tė: Kamil de Radės (1847), Vinēenc Dorsės (1847), Dhimitėr Kamardės (1864), Zef de Radės (1871), Andrea Darės (para vitit 1877), Jeronim de Radės (1894).
1979
69. Jeronim De Rada (Jeta dhe veprat). Monografi. Tiranė, 1979. Shtėpia botuese «8 Nėntori». 239 f.
70. Jeronim De Rada - patriot i shquar. (Me rastin e 165 - vjetorit tė lindjes), «Bashkimi», Tiranė, 2 dhjetor 1979, f. 2.
71. Mbi rolin e arbėreshve tė Italisė nė periudhėn e Lidhjes Shqiptare tė Prizrenit (nė librin) «Konferenca Kombėtare e Studimeve pėr Lidhjen Shqiptare tė Prizrenit 1878 1881» (12 - 18 qershor 1978), f. 196 - 203. Akademia e Shkencave. Instituti i Historisė. Tiranė, 1979.
1980
72. Jeronim de Rada, Jeta dhe veprat. Monografi. Rilindja. Redaksia e botimeve. Prishtinė, 1980. 279 f.
73. Gramatologjia shqiptare gjatė Rilindjes Kombėtare, «Puka dhe shkolla», V, f. 165-170, Puka, 1978. Botim i Seksionit tė arsimit e kulturės dhe i Kabinetit pedagogjik. Shtypur nė Shtypshkronjėn «Migjeni», Shkodėr, 1980. Ndėr tė tjera, flitet pėr veprat gjuhėsore tė: Kamil de Radės (1847), Vinēenc Dorsės (1847), Dhimitėr Kamardės (1864), Zef de Radės (1871), Andrea Darės (para vitit 1877), Jeronim de Radės (1894).
74. Histori e gramatologjisė shqiptare (1635 - 1944). Rilindja. Redaksia e botimeve. Prishtinė, 1980. Faqe: XII + 486. (Libėr. Monografi gjuhėsore). Nė kėtė vėllim, ndėr tė tjerė trajtohen edhe kėta dijetarė arbėresh tė Italisė: Nilo Catalano (1637-1694), f. 4-6. Dijetar Italian «i arbreshizuar»; Kamil de Radės (1847), f. 85; Dhimitėr Kamarda(1864), f. 85-87, 111-113; Zef de Rada (1870/71), f. 87-105; Andrea Dara (1872), f. 111; Anton Santori (1818-1894), f. 111; Jeronim de Rada, (1894), f. 201-218; Vincenzo Librandi, (1897); f. 223-225; Enriko Kremonezi, (1899), f. 225; Gaetano Petrota (1913), f. 319; Marko la Piana (1917), f. 343-351.
75. Njė vėshtrim mbi zhvillimin e gramatologjisė shqiptare, «Buletin shkencor», XVIII, 2 (30), 133 - 140, Shkodėr, 1981. Ndėr tė tjera, flitet edhe pėr njė varg gjuhėtarėsh arbėresh tė Italisė.
1982
76. Ndėr arbėreshėt e Italisė, «Shqipėria e re», Tiranė, 1982, nr. 3, f. 28 - 29.
77. Parmi les arberesches dItalie, «LAlbanie Nouvelle», Tirana, 1982, 3, 28 - 29.
78. Entro los arbereshe de Italia, «Albania Nueva», Tirana,1982, 3, 28-29.
79. Among the Arbereshi of Italy, «New Albania», Tirana, 1982, 3, 28 - 29.
80. Sredi Arbreshcev v Italii, «Novaja Albanija», Tirana, 1982, 3, 28 - 29.
81. In mezzo agli Arberesh dItalia, «La Nuova Albania», Tirana, 1982, 3, 28 - 29.
82. Bin edeb dish e Italeja, el «Elbanije xheditedu», Tirana, 1982, 3, 28 - 29.
83. Unter den Arbereschen von Italien, «Neues Albanien», Tirana, 1982, 3, 28 - 29.
84. Kolegji Arbėresh i Shėn Adrianit. Me rastin e 250 - vjetorit tė themelimit, «Mėsuesi», Tiranė, 13 tetor 1982, f. 3.
85. De Rada pėr folklorin arbėresh, «Ēėshtje tė folklorit shqiptar». Akademia e Shkencave. Instituti i Kulturės Popullore. Tiranė, 1982, f. 387 - 404.
86. «Shqiptarėt duan atė qė do ēdo komb...», - thoshte De Rada. Me rastin e 70 - vjetorit tė Shpalljes sė Pavarėsisė, Zėri i popullit, Tiranė, 26 nėntor 1982, f. 3.
87. Juridulelban mateditohu ayllu ynmetyn de Rade, el «Elbanije xheditedu», Tirana, 1982, 6, 29.
88. «Shqiptarėt duan atė qė do ēdo komb...». - thoshte De Rada, «Shqipėria e re», Tiranė, 1982, 6, 29.
89. «The Albanian want what every nation wants...», - De Rada said, «New Albania», Tirana, 1982, 6, 29.
90. «Die Albaner wollen das,wėas jede Nation will...», - sagte De Rada, «Neues Albanien», Tirana, 1982, 6, 29.
91. «Gli Albanesi vogliono quello che vuole ogni nazione...», - diceva De Rada, «La Nuova Albania», Tirana, 1982, 6, 29.
92. «Les Albanais veulent ce que tous les autres peuples veulent aussi...», - disait De Rada, «LAlbanie Nouvelle», Tirana, 1982, 6, 29.
93. «Albanci hotjat togo, cego hocet kadhdaja strana...», - govoril De Rada, «Novaja Albanija», Tirana, 1982, 6, 29.
94. Universiteti i Tiranės. Fakulteti i Historisė dhe i Filologjisė. Katedra e gjuhės shqipe. Doc. Jup Kastrati, Histori e gramatologjisė shqiptare. I (1635 - 1944). Autoreferat i disertacionit pėr marrjen e gradės shkencore «Doktor i shkencave filologjike». Nė kėtė vėllim, ndėr tė tjerė trajtohen edhe kėta dijetarė arbėresh tė Italisė: Gj. Guxeta, P. M. Parrino, N. Keta, E. Mashi, Z. Krispi, Gj. Skiroi, J. de Rada, V. Dorsa, A. Dara, E. Bidera, K. de Rada, Z. de Rada, A. Santori, Z. Skiroi, G. Petrota, M. la Piana, V. Librandi, Dh. Kamarda.
1983
95. Pėr arbrit, bijtė e pellazgėve, (Nė 80 - vjetorin e vdekjes sė Jeronim De Radės), «Zėri i popullit», Tiranė, 27 shkurt 1983, f. 3.
96. Dy gramatikat e De Radės, «Ylli», XXXIII, 1 (305), 22 - 23, 32 - 33, Tiranė, janar 1983.
97. Ēėshtje tė historiesė sė gramatologjisė shqiptare. «Zėri i popullit», Tiranė, 5 shkurt 1983.
98. Gjuhėsia shqiptare nė shekullin XVIII, Pjesa II, «Buletin shkencor», XX, 2, 3 - 20, Shkodėr, 1983. Ndėr tė tjerė, analizohet veprimtaria gjuhėsore e tre dijetarėve arbėreshė tė Italisė: Gjergj Guxeta (1682-1756), f. 4-7; Pal M. Parrino (25.I. 1710-3.5.1765), f. 7-8; Nikollė Keta (1740-15. X. 1803), f. 8-11.
99. Armiqtė e popullit shqetėsohen se «Fjamuri i Arbėrit» valėvitet (Me rastin e 100 - vjetorit tė botimit tė revistės «Fjamuri Arbėrit»), «Zėri i popullit», Tiranė, 21 korrik 1983, f. 3.
100. Tė dhėnat e tė folmeve tė arbėreshve tė Italisė pėr historinė e gjuhės shqipe, «Kultura popullore», IV, 1 (7), 102 - 112, Tiranė, 1983.
101. Njėqind vjet mė parė: «Fjamuri Arbėrit», «Shqipėria e re», Tiranė, 1983, 4, 31.
102. Centanni fa, «Fjamuri Arberit» (La Bandiera di Arber), «La Nuova Albania», Tirana, 1983, 4, 31.
103. Hace un centenario, «La Bandiera del Arbero», «Albania Nueva», Tirana, 1983, 4, 31.
104. One hundred ago, Fjamuri Arbėrit, «New Albania», Tirana, 1983, 4, 31.
105. Il y a de cala 100 ans: Le Drapeau de lArber, «LAlbanie Nouvelle», Tirana, 1983, 4, 31.
106. Zum 100 Jahrestag, Fjamuri Arberit, «Neues Albanien», Tirana, 1983, 4.31.
107. Sto ljet tomu nazad: Fjamuri Arberit, «Novaja Albanija», Tirana, 1983, 4, 31.
108. The Albanian want what every nation wants..., - De Rada said, «Liria», Boston, Mass. July 15, 1983, vol. XXXXII, nr. 2231, f. 4.
109. Dritare nė tė kaluarėn, Fjamuri i Arbėrit. Me rastin e 100 - vjetorit tė botimit, nė rev. «Tribuna e gazetarit», nr. 3 (107), f. 31-35, Tiranė 1983.
110. Dritare nė tė kaluarėn, Fjamuri i Arbėrit. Me rastin e 100 - vjetorit tė botimit, nė rev. «Tribuna e gazetarit», nr. 3 (107), f. 31-33, Tiranė 1983.
1984
111. Studimet pėr gjuhėn shqipe nė shekullin XVII, «Zėri i popullit», Tiranė, 12 prill 1984, f. 3.
112. Gjuhėsia shqiptare nė gjysmėn e parė tė shekullit XIX. (Pjesa e parė), «Buletin shkencor», XXI, 1, 3 - 20, Shkodėr, 1984. Nė kėtė studim analizohet, gjerė e gjatė, veprimtaria gjuhėsore e dijetarit arbėresh tė Italisė: Engjėll mashi (7 dhjetor 1758-10 korrik 1821), f. 6-20.
113. Ėngjėll Mashi, «Drita», Tiranė, 20 korrik 1984, f. 8.
114. Studimet pėr gjuhėn shqipe nė shekullin XVIII. Nga historia e kulturės sonė, «Zėri i popullit», Tiranė, 6 shtator 1984, f. 3.
115. Gjuhėsia shqiptare nė gjysmėn e parė tė shekullit XIX. Pjesa e dytė, Gjon Skiroi (1834), «Buletin shkencor», viti XXI, nr. 2, f. 13 - 23, Shkodėr, 1984.
116. Me rastin e 100 - vjetorit tė botimit, Armiqtė e popullit shqiptar shqetėsohen se Fjamuri Arbėrit valėvitet, «Dielli», vol. 73, nr. 23, f. 1, Boston, Mass., U.S.A., January 16, 1984.
117. Fjamuri Arberit (One hundred years ago), «Liria», Boston, Mass., U.S.A., January 1, vol. XXXXIII, nr. 2242, f. 1.
118. Studimet pėr shqipen nė shekullin XVII, «Liria», Boston, Mass., May 1, 1984, vol. XXXXIII, nr. 2250, f. 3.
119. Studimet pėr gjuhėn shqipe nė shekullin XVIII, «Liria», Boston, Mass.,U.S.A., October 15, 1985, vol. XXXXIII, nr. 2258, f. 2.
1985
120. Dijetar i shquar arbėresh i ditėve tona (Profesor Francesco Solano), «Drita», Tiranė, 6 janar 1985, f. 12, nr. 1 (1261).
121. Me rastin e 100 - vjetorit tė vdekjes sė Gavril Darės - tė Riut, Ati birit dhe biri nipit i rrėfenin luftrat e ndershme tė Skėnderbeut, «Zėri i popullit», Tiranė, 20 nėntor 1985, f. 3.
122. Gjuhėsia shqiptare nė gjysmėn e parė tė shekullit XIX ndėr arbėreshėt e Italisė: Jeronim de Rada, «Buletin shkencor», XXII, 1 (37), 25 - 33, Shkodėr, 1985.
123. Gjuhėsia shqiptare nė gjysmėn e parė tė shekullit XIX ndėr arbėreshėt e Italise: Vinēenc Dorsa, «Buletin shkencor», XXII, 2 (38), 21 - 40, Shkodėr, 1985.
124. Les données des parlers des Albanais dItalie sur lhistorire de la langue albanaise, «Problčmes de la formation du peuple albanais, de sa langue et de sa culture» (Choix de documents), Editions «8 Nėntori», Tirana, 1985, pp. 275 - 291. Académie des Sciences de la République dAlbanie.
125. Jeronim de Rada (1814 - 1903), «Fjalori Enciklopedik Shqiptar», Tirane, 1985, f. 171- 172.
126. Gramatikat e gjuhės shqipe, «Fjalori Enciklopedik Shqiptar», Tiranė, 1985, f. 317 - 318. (Bashkautor: Enver Hysa). Ndėr tė tjerė, flitet edhe pėr gramatikat e dijetarėve arbėreshė tė Italisė: Dhimitėr Kamarda (1864), Jeronim de Rada (1871, 1894), Marko la Piana.
127. Dhimitėr Kamarda (Demetrio Camarda) (1821 - 1882), «Fjalori Enciklopedik Shqiptar», Tiranė 1985, f. 445.
128. Nilo Katalano (Nilo Catalano) (1637 - 1694), «Fjalori Enciklopedik Shqiptar», Tiranė 1985, f. 461.
129. Kolegji arbėresh i Sh. Adrianit (1734), «Fjalori Enciklopedik Shqiptar», Tiranė 1985, f. 486.
130. Gaetano Petrotta (1882 - 1952), «Fjalori Enciklopedik Shqiptar», Tiranė 1985, f. 824.
131. Seminari Arbėresh i Palermos (30.XI.1730), «Fjalori Enciklopedik Shqiptar», Tiranė 1985, f. 952.
1986
132. Me rastin e 150 - vjetorit tė botimit. Poezitė tuaja janė monumentet e atdheut tuaj. («Kush dėshėron tė shohė plotėsimin e poezisė romantike moderne, tė lexojė Kėngėt e Milosaos, tė zotėri Jeronim de Radės»- Viktor Hygo, «Zėri i popullit», Tiranė, 1 korrik 1986, f. 3.
133. Esharun avabidi vatanin. «Men jargabu fi rujeti cemali shiri romantiki el badithu alejhi en jakra egani Milosao libejid de Rada» - Viktor Hugo, «Albanija .1 xheddati», Tirana, 1986, 4, 33, Tirana.
134. Vasha poezija - pamjatnik vashei rodine. «Kto zhljaet u videt popoljenie sovremennoi romantiēeskoi poezii, pist v ēitaet Pesni Milosao gospodina Jeronima De Radi» - Viktor Hygo, Novaja Albanija, Tirana 1986, 4, 33.
135. Le vostre poesie sono i monumenti della vostra patria. «Chi desidera vedere lintegrazione della poesia romantica moderna, legga I Canti di Milosao del signor Girolamo De Rada» - Victor Hugo, La Nuova Albania, Tirana 1986, 4, 33.
136. Poezitė tuaja janė monumentet e atdheut tuaj. «Kush dėshėron tė shohė plotėsimin e poezisė romantike moderne, tė lexojė Kėngėt e Milosaos tė zotėri Jeronim de Radės»-Viktor Hygo, «Shqipėria e re», Tiranė, 1986, 4, 33.
137. Vos poesies sont les monuments de vostre Patrie. «Qui dčsire voir se complčter la poesie romantique moderne,quil lise Les chants de Milosao de Monsieur Jeronim de Rada»-Victor Hugo, «LAlbanie Nouvelle», Tirana, 1986, 4, 33.
138. Sus poesies son monumentos de su patria. «El que desce ver la culminaciņn de la poesia romąntica moderna, que lea Canciones de la Milosao del senor Jeronimo De Rada»-Victor Hugo, «Albania Nueva», Tirana, 1986, 4,33.
139. Your poema are the monuments of your nation. «He who wants to see the fulfilment of modern romantic poetry should read The songs of Milosao by M. Jeronim De Rada» - Victor Hugo, «New Albania», Tirana, 1986, 4, 33.
140. Histori e gjuhėsisė shqiptare. Kurs special. I
|
|
