Miresevini tek Shpirti i Shqiptarit
  Rregjistrohu
 
 
 
 
 
 
 
 

  Thenie-Proverba
Burri eshte cadra e gruas.
--- Populli

  Reklama

  Menuja

Anetaret
· Hyrje
· Llogaria ime
· Mesazhet
· Administrimi
· Dua ndihme
· Largohu

Komuniteti
· Te rejat
· Anetaret
· Donatoret
· Sondazhe
· Temat
· Seksionet
· Kontributi juaj
· Kryelista
· Kryeartikujt
· Foto kompjuteri

Programe
· Muzika
· Letersia
· Historia
· Forum
· Chat
· Email
· Galeria

Temat
· Albasoul
· Art
· Chat
· Demokraci
· Elita
· Emigracion
· Feja
· Forum
· Gjuha
· Histori
· Humor
· Internet
· Intimitet
· Kombi
· Kulture
· Kuzhina
· Lajme
· Letersi
· Muzika
· Njoftime
· Politike
· Shendeti
· Sport
· Urime

Sherbime
· Rekomandime
· Pyetesori
· Statistikat
· Fjalor
· Arkiva
· Kerko

  Vizitoret e castit?
Kemi 158 vizitor(e) dhe 0 anetar(e) ne faqe ne kete moment.

Ju jeni vizitor anonim. Mund te rregjistroheni ne cast falas duke klikuar ketu


  Perkujtimore
Nje dite si kjo ...


2008
Bajram Curri
Nė 29 mars 1925 u nda nga jeta trimi i maleve Bajram Curri, Hero i Popullit, njėri nga organizatorėt dhe prijėsit kryesorė tė Lidhjes Shqiptare tė Prizrenit, i cili ndihmoi pėr ngritjen e klubeve dhe shkollave shqipe, punoi pėr forcimin e shtetit shqiptar dhe ishte ndėr udhėheqėsit e forcave demokratike nė luftėn e tyre pėr liri, deri sa ra ne shpellėn e Dragobisė.

Mustafa Matohiti
Nė 29 mars 1944 u vra gjatė luftimeve tė pabarabarta me forcat gjermane, Mustafa Matohiti, Hero i Popullit.

Dino Kalenja
Nė 29 mars 1944 ra duke luftuar i riu nga Mallakastra Dino Kalenja, Hero i Popullit.

Tulio Levi Ēivita
Nė 29 mars 1873 u lind matematikani italian Tulio Levi Ēivita, shkencėtari qė pėr herė tė parė shtroi dhe zgjidhi problemėn mbi rregullimin e kufizuar tė tre trupave, si dhe vėrtetoi matematikisht teorinė e invarianteve adiabike tė shtruara nga Ajnshtajni.

Aleksej Bah
Nė 29 mars 1857 u lind shkencėtari rus Aleksej Bah, themeluesi i Shkollės sė Biokimisė ruse, i cili formuloi teorinė e proceseve tė oksidimit tė ngadaltė nė organizmat e gjalla ( te kafshėt dhe bimėt).
Elita :: Gjon Mili, artisti gjenial shqiptaro-amerikan
Postuar nga: Albo

Elita Dhe pse nje fotograf madheshtor, qe eshte cilesuar si shqiptari me i madh ne Amerike, Gjon Mili eshte njohur ne Shqiperi vetem ne rreth te ngushte fotografesh profesioniste. Vetem dy dite me pare, pas 15 vjetesh komunikim me boten u realizua ne Galerine Kombetare te Arteve nje ekspozite e pare me fotografi te zgjedhura te fotografit te madh. Nje nisme e fotografit Roland Tasho, i cili nje album te zakonshem me 32 foto nga arkivi i vet, e riprodhoi dhe e paraqiti per publikun kurioz shqiptar.

Foto artistike realiste, ku dallohet kendveshtrimi artistik, perzgjedhja e detajeve rastesore ne dobi te nje koncepti te gjetur ne realitet e me pas pohuar prej fotografit. Portrete te posacme edhe te emrave te medhenj te Hollivudit, si; Sofia Loren, Frenk Sinatra, qe deshmojne per rendesine e madhe qe ka pasur fotografi yne ne boten e artit amerikan. Por ajo qe deshmohet si mjeshteria me e madhe e Gjon Milit, dhe si risi e tij ne fotografine boterore, sipas fotografeve shqiptare te pranishem ne ekspozite eshte puna e tij e madhe me ndricmin. Ai ishte nje shkencetar i fotografise. Duke qene edhe nje inxhinier elektrik ne profesion, Mili arriti te fiksoje edhe imazhe te levizshme, duke bere maksimumin qe mund te beje aparati per te dhene kete realitet. Thjesht duke praktikuar i pari "driten stroboskopike", te shpikur nga Harold Edgerton, me te cilin edhe bashkepunoi arriti te percjelle edhe pozicionet e ndryshme te nje pike uji duke rene etj.

"E njoh qe nga viti 1980 kete fotograf dhe albumin e tij ma kane sjelle nga Amerika. Doja te theksoja edhe nje fakt interesant, qe Gjon Mili kurre nuk e ndryshoi emrin e tij ne Xhon, apo.Gjithmone kembenguli ta mbante emrin e tij shqiptar", thote Roland Tasho. Por nje tjeter fotograf i madh Pirro Nace eshte i vetmi qe ka vizituar shtepine e Gjon Milit ne SHBA dhe te pritet nga bashkeshortja e tij, nje ish-gazetare, fotografe. Nderkohe qe ne Kosove ka nje shkolle qe mban emrin e tij, ne Shqiperi nuk ekziston asgje. "Po mendojme qe t'i propozojme Bashkise se Tiranes qe nje institucioni te rendesishem ne Tirane t'i vihet emri i ketij artisti dhe shqiptari te madh", perfundon Tasho.

Jeteshkrimi i "shqiptarit gjenial"

Gjon Mili, shqiptari me origjine nga Korca, konsiderohet fotografi shqiptar me i suksesshem ne bote per 100 vitet e kaluara. Botimi ne vitin 2000 i fotografise se tij "Pikaso" ne albumin "The Photo Book" te shtepise botuese prestigjioze te Londres "Phaidon" eshte nje argument me teper per kete perfundim. Nje komision i specializuar ka zgjedhur dhe paraqitur ne kete album 500 fotografe nga 59 vende te botes me krijimet e tyre qe nga fillimet e ketij arti "rreth 150 vite me pare) deri ne fund te shekullit te kaluar.

Po kush eshte Gjon Mili, ky fotograf i permasave boterore qe deri para 10 - 12 vitesh ishte, jo per faj te tij i panjohur dhe i padeshiruar per Shqiperine e asaj kohe? Rrjedh nga nje familje korcare dhe ka lindur ne Korce me 1904, ende pese vjec, bashke me familjen emigroi ne Rumani, ku jetoi derisa kreu shkollen e mesme, e me vone me 1923 shkoi ne SHBA. Aty u mor shpejt me artin fotografik me entuziazmin e nje artisti te ri me fantazi te begate, duke u bere specialist ne fushen e teknikave te reja te fotografimit. Pasi u diplomua ne Institutin e Teknologjise se Masashusetsit si inxhinier ndricimi, ai u dallua me punen e tij ne ndermarrjen "Westinghouse" qe prodhonte paisje elektrike. Me 1937 mori titullin profesor dhe perdori per here te pare "Flashin elektronik" dhe aty "driten stroboskopike" te shpikura nga profesori Exherton "Harold Edgerton) me te cilin edhe bashkepunoi. Emri i Gjon Milit "shqiptarit gjenial" "the genial albanian) sipas dramaturgut Shon O'Kejsi "Mili - Photographs and Recolections, Boston, 1990) permendet ne shume botime serioze ne bote mbi artin e fotografise, qofte me riprodhime te fotove te tij, po ashtu edhe me diskutime, komentime, madje edhe duke i marre si shembull per ilustrimin e perfundimeve studimore "Feininger, Gautrand, Kismarik etj) fotografi dhe studiuesi yne i njohur i artit grafik, Piro Nace shkruan per te: "Ai ishte serioz deri i rrepte per shkencen e ndricimit dhe per kerkimet fotografike" "Skena dhe Ekrani, 3/198 . Mili ka punuar si gazetar dhe fotoreporter sidomos ne revisten e njohur "Life" puna me te cilen e beri te vizitonte vende te ndryshme dhe te fotografonte figura te njohura ne to. Me 1934 hapi ekspoziten e pare vetjake, ndersa te fundit me 1980 ne Nju Jork me rastin e 75-vjetorit te lindjes, ku u paraqiten 140 fotografi nga e gjithe krijimtaria e tij. Shoqata "New York Graphic Society" botoi per nder te tij albumin "Mili - fotografi e kujtime". Ai ka levruar me sukses shume zhanre te fotografise si portretin, peizazhin, reklamen, foton dokumentare, politike, ate te arteve "teater, kinema, koncerte, vallezime, sportive) etj. Ne librin e Susan Kismaric "Americans Politicans" - photographs from 1843 to 1993 - te botuar nga "The museum of Modern Art", Nju Jork, 1994, ndermjet shume fotografive gjejme edhe dy krijime me teme politike te Milit. Fotografia "Pikaso i famshem duke vizatuar me drite" sic e quan Michel Frizot ne librin e tij "Nee History of Photography", Paris, 1998, eshte bere me sugjerimin e Milit ne vitin 1949 ne vilen Valauris ne Francen e Jugut. Atje jetonte dhe punonte piktori i madh. Mili e ka realizuar fotografine me dy shpejtesi drite. Piktori ka vizatuar ne ajer me nje llambushke nje centaur, veprim i bere ne erresire te plote me abturatorin e aparatit stroboskopik hapur, kuptohet me kohezgjatjen e duhur, pastaj pa levizur aparati dhe pa xhiruar bobina e filmit eshte mbyllur obturatori, eshte ndricuar nje mjedis "hapur dritarja ne te djathte te figures) dhe me kohezgjatje marramendesisht te shkurter "disa te mijtat e sekondes) eshte bere impresionimi mbi te njejtin kuader filmi i personit me mjedisin. Nga ky kombinim ka dale fotografia. Fotografi dhe studiuesi i shquar gjerman Andreas Feininger shprehet per fotografine se "megjithe fokusimin e persosur, jep idene e levizjes" "La nuova tecnica della fotografia, Rome, 1991). Edhe qendrimi i piktorit ne nje pozicion tejet kalimtar, e thekson idene e levizjes. Syri i djathte i piktorit, megjithese nuk eshte ne boshtin optik te fotografise, perben qendren e gravitetit kompozicional te saj ku "ngec" shikimi qe ne sekondat e para te kqyrjes se saj. Nuk eshte shikimi i qete me "sy depertues qe duken sikur cpojne letren ku jane stampuar" "G. Clavenzi, Specchio, 24. 6 2000) i fotografit te njohur amerikan Arnold Neeman bere Pikasos. Ne rastin e Mlit kemi nje sy te djathte te piktorit, fiksuar ne nje gjendje shperthyese, ne rezonance te plote me mjedisin dhe sidomos me figuren e centaurit. Fotografia e Pikasos duke pikturuar centaurin, i cili ne mitologjine e lashte greke ishte nje perbindesh gjysem njeri e gjysem kale dhe qe simbolizonte pasionet e egra dhe te papermbajtura, eshte bere afersisht ne te njejten kohe kur nje pellumb i bardhe i pikturuar nga ai ishte kthyer ne "pellumbin e paqes", si simbol i propagandes kunder luftes qe zhvillonin forcat e majta ne Europe, te udhehequra nga Bashkimi Sovjetik me demagogjine e tij tradicionale. Vertete figura e Pikasos ben t'i rritet "fusha manjetike"kesaj fotografie, por nuk duhet lene pa permendur fakti se Gjon Mili ka fotografuar edhe personalitete te tjera te shquara te artit e kultures boterore si regjisorin Hickok, aktoren Helen Vaigel "e shoqja e Brehtit), piktorin Matis, dramaturgun Shon O'Kejsi, filozofin De Kiriko, dirigjentin dhe kompozitorin Pablo Kazals, kengetarin Pol Robson, artisten Sofia Loren etj. Gjithashtu Mili eshte fotografuar nga artisti i shquar i fotografise francezi Henri Kartje - Breson, gjate nje bisede ku pasqyrohet vitaliteti i tij. Permasat e personalitetit te Gjon Milit shtohen po te kemi parasysh edhe disa fakte me karakter atdhetar si mosndryshimin e emrit dhe te kombesise si dhe perdorimin e "gjuhes shqipe, te cilen e fliste dhe e shkruante aq bukur", sic thekson P. Nace, vleresimi qe bota e artit fotografik ka bere dhe ben per fotografin me origjine shqiptare Gjon Mili, na ngjall nje krenari te natyrshme per bashkekombasin tone dhe na nxit qe te kete figure te shquar ta bejme te njohur gjeresisht ne vendin tone dhe dashamiresit e ketij arti te perfitojne nga krijimtaria e tij artistike dhe shkencore.

Pėrgatiti: Qerim Vrioni



Gjon Mili: Fotografi i dritės

Njė dekadė pasi bota evropiane kishte parė shpėrthimin dhe utopinė e gėzimit futurist, nė Itali dhe mė pas nė Rusi, pra nė vitin 1934, Gjon Mili hap tė parėn ekspozitė personale nė vendin ku kishte shkelur 5-vjeē si fėmijė emigrant. Nėse ka ndonjė lidhje rrėnjėsh me futurizmin, fotografia e Milit, nuk ėshtė utopia, por zbatimi me sukses i shkencės dhe teknikės dhe shfrytėzimi i dritės dhe shpejtėsisė. Mili pat studiuar nė Institutin Teknologjik tė Masaēusetsit ku u diplomua inxhinier ndriēimi. “Padyshim qė Mili krijoi njė shkollė tė vetėn, sidomos nė hulumtimet e tij stroboskopike qė askush para tij nuk i kishte bėrė. Ishte pionieri i dritės stroboskopike”,- komenton Burim Myftiu fotografi kosovar, njė nga themeluesit e konkursit ndėrkombėtar tė fotografisė “Gjon Mili” nė Prishtinė. Si njohės i krijimtarisė sė Milit, ai ishte i pranishėm nė Tiranė me rastin e hapjes sė ekspozitės sė parė me riprodhime tė fotografit shqiptaro-amerikan. Mili ishte ai qė pėrdori flashin elektronik dhe dritėn stroboskopike tė shpikura nga profesori Harold Edgerton mė 1931. Njė nga krijimet ku e gjejmė kėtė dimension futurist tė Milit, e ekspozuar gjithashtu nė ekspozitėn e Tiranės nė GKA, ėshtė edhe fotoja e vitit 1942 ku ėshtė fiksuar predha e njė topi avioni kalibėr 37mm, me njė kohė ekspozimi prej njė tė miliontėn pjesė tė sekondės. Fotografi Myftiu e vlerėson nė veēanti kėtė shfrytėzim tė shpejtėsisė dhe lėvizjes qė Mili ka kapur sidomos nė skenė tek balerinėt, muzikantėt, apo sportistėt, duke na sjellė nėpėrmjet fotografisė atė qė zakonisht fotografia ėshtė e pafuqishme ta tregojė, pra tingujt, ritmin dhe vrullin.

Intervista

A kemi nė ekspozitėn e Tiranės njė ekspozitė qė e pėrfaqėson vėrtet dhe pėr herė tė parė krijimtarinė e Gjon Milit?

Ekspozita e prezanton krijimtarinė e Gjon Milit nė nivel, sepse janė zgjedhur punime qė kanė lėnė gjurmė nė fotografinė artistike gjatė karrierės sė tij. Puna kuratoriale e Roland Tashos, ka qenė mė tė vėrtetė e mirė, sepse ka arritur tė marrė nga krijimtaria perlat e Milit, pra atė profil tė punės sė tij qė ka qenė mė me peshė.

Fakti qė kėtu janė paraqitur riprodhimet, sa humbje kemi humbur nga “perlat” e artistit?

Ky ishte njė prezantim me tė drejtė autoriale tė riprodhimit tė veprave tė Gjon Milit, mirėpo riprodhimet janė tė mrekullueshme, ndryshe nga ē’e prisja.

Kur e keni njohur pėr herė tė parė krijimtarinė e Milit dhe ēfarė ju ka bėrė pėrshtypje?

Kam dėgjuar shumė vonė pėr tė, jo mė shumė se dhjetė vite. Nisa tė thellohem dhe tė lexoj monografitė e tij. Mė pas morėm njė iniciativė nė Kosovė nė 2001, pėr krijimin e Konkursit Ndėrkombėatar tė Fotografisė me emrin “Gjon Mili” ku marrin pjesė artistė nga gjithė bota.
Nė asnjė sferė tė arteve tė tjera shqiptarėt nuk janė prezantuar aq denjėsisht sa me punėn e Gjon Milit. Ai konsiderohet njė nga 100 fotografėt mė tė mėdhenj tė tė gjitha kohėrave. Ai ėshtė futur edhe nė enciklopedinė e fotografisė artistike botėrore, dhe nė pėrmbledhjen “Phaidon”, ndėr 500 fotografėt mė tė mirė, bashkė me njė foto tė Kel Marubit, “Dorėzimi i armėve”. Kėshtu qė ka dhėnė kontributin e tij dhe mburremi qė e patėm.

Ē’rol ka drita dhe si shfrytėzohet nė imazhet e zgjedhura nga Mili?

Gjon Mili ka qenė mjeshtėr i madh i dritės. Nėse fotografia ėshtė pikturim, vizatim me dritė, atėherė Gjon Mili ėshtė mjeshtėr i saj. Portretet e tij janė vėrtet unike, sidomos portreti i Pikasos ėshtė njė i tillė. Vetė ideja e pikturimit nė ajėr me njė burim drite ėshtė njė ide gjeniale. Mili pėrdori shumė stroboskopin qė tė krijonte fotografi qė nga ana teknike ishin njė mjeshtėri ndriēimi, pėr tė cilėn Mili kishte studiuar. Mirėpo ai u fut ndėr 100 fotografėt botėrore sidomos nė bazė tė pėrkushtimit ndaj fotografisė deri nė fund tė jetės. Gjithė shpenzimet e tij shkonin vetėm pėr fotografinė.

Mendoni se e shteroi deri nė fund metodėn stroboskopike?

E shfrytėzoi deri nė fund dhe nė ēdo mėnyrė tė mundshme pikturimin me stroboskop, me dritė artificiale dhe ėshtė njeriu qė ka bėrė mė shumė nė kėtė sferė. Kur pėrmendet fotografia me dritė stroboskopike dhe artificiale, ēdokujt i shkon mendja tek Mili. Ai ėshtė simbol i kėsaj lloj fotografie. Padyshim qė ai ka krijuar njė shkollė tė vetėn nė artin fotografik, sidomos nė hulumtimet e tij stroboskopike qė askush para tij nuk i kishte bėrė dhe ai mbetet pionier i saj.
Personalisht, nuk mė bėn mė shumė pėrshtypje kjo periudhė e krijimtarisė sė tij, se sa pjesa tjetėr e punės sė tij, kryesisht portretet.

Pėr shembull…

Pėr shembull portreti i Pikasos qė mban njė lule nė vesh. Ėshtė portret autentik. Fotografi e mirė ėshtė njė fotografi qė nuk harrohet. Prandaj mendoj se ēdokush qė e sheh kėtė fotografi nuk mund ta harrojė, pėr rrjedhojė, as Gjon Milin. Kjo foto ėshtė shumė eksentrike, sikurse ishte edhe krijimtaria e Pikasos. Ai sigurisht ka dashur tė bėjė njė portret qė tė jetė i jashtėzakonshėm, sikurse ishte i jashtėzakonshėm Pikaso. Dhe ia ka arritur qėllimit. Ėshtė shumė konceptuale pėr kohėn kur u realizua, dhe sot mbetet shumė moderne

Nė vitet 40-60, siē e tregojnė fotot e ekspozitės, ai ėshtė marrė shumė me artin skenik, me baletin, muzikantėt, teatrin. Ēfarė mendoni se e shtynte Milin drejt kėtij territori?

Nė tė vėrtetė Gjon Mili do tė dallohej nė fotografimin e balerinėve, e muzikantėve tė jazz-it. Ai arriti qė tė fotografojė me prapavijė tė zezė siluetat, mirėpo tė gjitha ato kishin njė shkėlqim qė na japin njė dimension artistik, sikurse aureolat qė krijonte rreth figurave, balerinėve, duke krijuar me kėtė teknikė sende tė pėsosura, minimaliste. E zeza me tė zezė, me aureolė qark duke paraqitur vallėzimin, lėvizjen, momentin artistik.
Ėshtė pėr tė ardhur keq qė arkivi i tij 50-vjeēar u dogj, u shkatėrrua, nė vitin 1966. Mė pas ai u deyrua tė jetonte aty ku punonte nė “Life Magazine”, sepse nuk kishte ku. Dhe prej atij momenti u rrėnua prej dėshpėrimit, deri sa ndėrroi jetė. Tė gjithė negativat e tij u zhdukėn.

Cilat ishin marrėdhniet e tij me artistė tė tjerė tė kohės, si Pikaso, Henri-Cartier Bresson?

Henri-Cartier Bresson ēdo herė qė e takonte Gjon Milin do t’i thoshte: je njė shqiptar i ēmendur. Ai e konsideronte vėrtet gjeni Milin, pasi shqiptari kishte njė diapazon tė gjerė nga ēdo sferė e artit nė pėrgjithėsi. Ndėrsa Mili ia kthente: Ti je njė amator. Ishte njė shaka.
Mė ka ndodhur qė tė takoj njė fotograf tė “Life Magazine” i cili kishte punuar pėr 7 vjet bashkė me Gjon Milin. Nė Turqi jam takuar me njė nga fotografėt mė tė mėdhenj turq, Ara Gyler i cili e pat njohur personalisht Milin. Madje mė rrėfeu dhe njė bisedė mes tyre, kur Gyler kishte punuar nė “Life Magazine” dhe e pat pyetur Milin pėrse njė fotograf i madh si ai i shiste fotot e tij aq lirė. Mili i qe pėrgjigjur: kam nevojė tė jetoj. Kjo dėshmon se ishte njeri vėrtet i dalldisur pas artit dhe nuk i bėnte pėrshtypje gjė tjetėr, si psh tė bėnte pasuri.

Kortezi e Shekulli




Magneti i Gjon Milit

Mė nė fund nė njė retrospektivė minimale nė hapėsirat e Galerisė Kombėtare tė Arteve. Krahas Phil Collins dhe tė tjerė. Shumė mirė vėrehen koordinimet mė tė fundit nė GKA. Magneti fillon tė tėrheqė copėzat mė tė mira dhe atmosferat kanė filluar tė shkunden me fillimin e punės rreth Bienales sė Tiranės dhe jo vetėm.
Por le ta kthejmė lėndėn pėrsėri tek fillesa e portretit te Milit, i cili e fillon subjektin e antiromanit gati 100 vjet mė parė. Ekzaktėsisht mė 1904. Xhon Mili bebja e destinuar tė shėtisė gjysmėn e botės pėr efekte prioriteti eciklopedik pretendohet tė ketė lindur nė Korēė. Ndėrkohė qė disa veterane ende tė pasklerozuar nga skleroza mė kanė mbushur mendjen se fotografi gjenial i emigruar kohė mė parė, mban njė tjetėr territor materniteti. Fshatin Progėr nė Devoll, pranė kufirit doganor tė Kapshticės nė Bilisht. Sesa e vėrtetė ėshtė kjo, nuk di ta vėrtetoj as vetė. Fundja mėmėdheu i Arbėrit ėshtė atdheu i imagjinatave surreale dhe shpikjeve kuotidiane mė tė shfrenuara, sidomos kur kemi tė bėjmė me starė dhe fishekzjarrė. Megjithatė ajo qė vlen nė kėtė rast ėshtė edhe njėherė talenti i njė kombi, i cili herė pas herė nuk harron tė vendosė personazhet e tij diabolike nė rresht pėrbri fenomeneve tė historisė sė artit botėror. Kjo ėshtė e vėshtirė pėr t’u pranuar mediatisht around the ėorld. Por nėse hapim manualet apo projektin e kompanisė Google do tė vėrejmė se ky komb i vogėl me 3 milionė banorė sjell me njė lehtėsi tė ēuditshme heronj diabolikė: revolucionarė qė thyejnė barriera mizore, se veē kėtė dinė tė bėjnė. Mjafton tė ndalemi nė qytetin e barrikadave me slang internacional dhe hasim udhėtarė fantastikė nė kohė si A.Preljocaj, I.Kadare, I.Mula apo djaloshė qė pėrngjajnė me thembrėn e Akilit si A.Sala e I.Azizi. Pastaj bėjmė njė shėtitje me shoqėrinė turistike RYAN AIR dhe alkoolizohemi me tė tjerė guximtarė si A.Lulaj, Ahmeti, S.Xhafa, A.Paci apo njė histori si kjo.
Nė qytetin ndėrkombėtar tė artistėve nė Paris hyjnė dy japoneze dhe mė ofrojnė njė partiturė nė shqip pėr ta pėrkthyer. Pėr habinė time tė informacionit dalloj njė emėr shqiptar si Vasil Tole psh. dhe rreshta literalė nė shqip. Bėhet fjalė pėr konkursin e kantos nė konservatorin e muzikės dhe Tole ėshtė pėrzgjedhur sė bashku me Puēinin pėr t’u interpretuar nga sopranot e reja. Gjithkush qė pretendon kompensimin e vlerave ndihet krenar, jo sepse ėshtė shqiptar, por sepse familjarizohet me vendin e tij, ndėrkohė qė ėshtė mijėra kilometra larg, dhe jo nėpėrmjet kronikės sė zezė.
Ky duhet tė jetė magneti i heronjve qė pėr 50 vjet na i kanė ngatėrruar me kreshnikė malesh, gra nė format burrash, kanibalė ideologjish e sa tė tjera strategji makabre, pėr tė kuptuar se shqiptari nuk i rruan thepin pushkės. Por fenomenologjia e kėtij kombi ėshtė krejt tjetėr. Ajo fillon nė tryezat e rrumbullakta tė Kastriotėve dhe jo Kanunit. Nė zėrin e Marlon Brandos qė pikėsėpari e gjejmė tek Aleksandėr Moisiu. Njė inxhinier zėri do tė na e shpjegojė mė mirė se si reagon njė fėmijė disa muajsh pėrpara kėtyre zėrave. Ai tėrhiqet menjėherė nga tingulli i tyre dhe fiksohet derisa gjoksi i nėnės t’i zėvendėsojė fizikėn me biberon.
Dhe nėse Xhon Mili do tė krahasonte lastrat e tij mė ato tė Marubit, Picasso do ta pėrdorte aparatin fotografik jo vetėm pėr kolazh me penelin, por edhe pėr njė eksperiment tė parakohshėmn rreth programit tė fotoshopit. Ndėrkohė qė perspektivėn e breshėrive tė “Matrix”-it e shohim 70 vjet mė parė nė fotogramat e amerikanit shqiptar tė birėsuar pėr t’ia kaluar elementėt pamore strukturės eksperimentale te dixhitalit. Enciklopedia e artit shqiptar aprovohet nga mitografė si Szeemman kur pėrmendet Shqipėria, ai citon: “gjak dhe mjaltė!” Ndoshta ėshtė ky magneti ynė. Tė guxojmė fundin dhe fakti qė njė komb me 3 milionė banorė ka shokuar njė planet pėr motive tė ndryshme ėshtė thjesht provė e njė gjenialiteti ą priori. Ejani nė Tiranė dhe do tė shihni projekte mė tė spikatur se ato tė Hausmanit para 200 vjetėsh. Nesėr do tė habitemi nė Defonsin e pėrshtatur nė llogoret e Bathores dhe piktori tashmė i dalė nė pension me vullnet na kujton se baballarėt nuk vlejnė vetėm si kapituj dekonspirues nė antologjinė e Xhojsit, por si mjet pėr t’a shndėrruar Tiranėn nė kryeqytetin urban tė Ballkanit ose nė mirėnjohje tė thellė kundrejt pionierėve qė nuk janė mė vetėm. Pėr mė tepėr dėrgoji Salės njė test pyetjesh dhe ai do tė tregojė se Mili ka mė shumė sekrete edhe se mbeturinat e alienėve nė Teksasin e viteve ’40, edhe se vetė projekti aziatik pėr fuēi me mbushje bėrthamore.

Fani Zguro




“Korēari qė bėri Sofia Loren e Pikaso tė pozojnė pėr tė”

Emigrimi e largoi nga vendlindja e tij, Korēa, qė nė moshėn 5-vjeēare. Askush nuk do tė mendonte se, mė vonė, Gjon Mili do tė bėhej njė ndėr fotografėt mė tė shquar botėrorė dhe mė i kėrkuari nė Amerikė. Yje tė asaj kohe nga fusha tė ndryshme tė artit, si: Pikaso, Marlon Brando, Sofia Loren, Frank Sinatra, presidenti Harry Truman, etj, pozonin pa asnjė kompleks pėr fotografin e talentuar shqiptar qė shpiku edhe fotografinė nė lėvizje. Nė nder tė kėtij emri, fotografi Roland Tasho ka ēelur kohėt e fundit njė ekspozitė me fotografitė e gjeniut shqiptar nė Galerinė Kombėtare tė Arteve nė Tiranė, pėr tė cilėn flet dhe nė intervistėn qė vijon mė tej.

- Si lindi ideja pėr tė ēelur njė ekspozitė me fotografi tė Gjon Milit?

Vjet isha i ftuar nė jurinė e konkursit ndėrkombtar “Gjon Mili” qė organizohet tashmė prej 5 vitesh nė Kosovė dhe mora vesh se Mili kishte dy pėrvjetorė, 100 vjetorin e lindjes dhe 20 vjetorin e vdekjes. Ngaqė nuk arrita tė bėja diēka nė kohėn e duhur mendova ta realizoja tani kėtė ekspozitė me foto tė kėsaj figure qė unė e njoh mirė. Nė fund tė fundit ia vlente tė bėhej kjo gjė pasi ngrihen lart shumė persona qė nuk e meritojnė, vetėm pėr arsye se ata kanė punuar e jetuar jashtė shtetit. Emri i Milit ka qenė mė shumė i njohur mes fotografėve dhe artistėve, ndėrsa nga populli historia dhe punėt e tij tė famshme nuk dihen thuajse fare. Ai hyn nė elitėn e fotografėve botėrorė, mes 100 profesionistėve mė tė mirė tė kėsaj fushe pėr shekullin e kaluar dhe ka lėnė nė albumin e 500 fotografive mė tė mira tė botės disa fotografi. Njėra nga kėto fotografi ėshtė i famshmi Pikaso qė vizaton centaurin me dritė. E veēanta e Milit ėshtė se veēse mjeshtėr i fotografisė, ai ėshtė shpikėsi i fotografisė troposkopike, (fotografisė nė lėvizje). Duke qenė inxhinier elektrik ai njihte shumė mirė dritėn dhe bazohej mbi tė dhe jo tek aparati fotografik.

- Cilat janė disa nga fotografitė mė impresionuese qė ka bėrė Mili sipas jush?

Pėrveē fotografive me lėvizje, Mili njėkohėsisht hynte nė elitėn e artistėve amerikanė duke punuar nė revistėn prestigjoze “Life” duke fotografuar kėshtu emra si: Frank Sinatra, Marlon Brando, Sean O.Casey, Alfred Hitchcock, Sofia Loren, presidentin amerikan Harry Truman, etj. Shumė nga kėta personazhe tė famshėm botėrorė njihen me fotografitė qė ai u ka bėrė, madje dhe atėhere ato fotografi i pėrdornin pėr pėrfaqėsimin e tyre nė publik.

- Po lidhjet e tij me figurat shqiptare cilat qenė?

Mili kishte lidhje me Faik Konicėn, Fan Nolin, tė cilit i ka bėrė dhe njė fotografi qė ėshtė e njohur kudo. Njė e veēantė e kėtij artisti ishte se ngado qė ai prezantohej nuk pranonte qė emri i tij tė shkruhej ndryshe, apo tė konvertohej nga Gjon nė “John”, ai e shkruante me “gj” dhe thoshte se “emri Gjon, shkruhet e lexohet vetėm nė Shqipėri. Gjithmonė ai prezantohej duke thėnė se qe “Gjon Mili nga Shqipėria”. Ai njihej me disa emra, dikush e thėrriste “Gjeniu shqiptar”, e dikush e thėrriste edhe “Fotografi i ēmendur”, e kėshtu me radhė.

- Sė fundi, nga janė marrė fotot e kėsaj ekspozite dhe si u mundėsua hapja e saj?

Janė 32 fotografi tė marra nga njė album i Gjon Milit, duke pasur dhe tė drejtėn e autorit nga revista “Life”. Kjo u arrit me mbėshtetjen e madhe tė Ambasadės Amerikane dhe veēanėrisht znj. ambasadore. Nė datėn 1 shtator kėto fotografi do tė udhėtojnė drejt Prishtinės pėr t’u ekspozuar edhe aty.

Petrika GROSI



Mili, fotografi shqiptar dhe shpikja e shekullit




Kush ėshtė...

Gjon Milli lindi nė qytetin e Korēės nė vitin 1904. Mėsimet e para i mori nė Rumani dhe kur ishte 19 vjeē u nis drejt Amerikės.U diplomua nė Institutin e Teknologjisė sė Masaēusetit si inxhinier ndriēimi, por gjatė kėsaj kohe ai u mor edhe me artin fotografik. Mė 1937 mori titullin "Profesor". Ka lėvruar me sukses shumė zhanre tė fotografisė, si portretin, peizazhin, reklamėn, foton dokumentare, politike, atė tė arteve etj. Ekspozitėn e parė vetjake Mili e ka hapur me 1934, ndėrsa tė fundit, mė tė zgjedhurat e gjithė krijimtarisė me 140 foto, mė 1980 nė Nju-Jork me rastin e 75-vjetorit tė lindjes. Gjon Mili vdiq nė vitin 1984, nė moshėn 79-vjeēare.

Artisti nga Korēa, qė fitoi adhurimin e Pikassos, Prustit, Bresonit

N ė vitin 1946, njė shqiptar nga Korēa ekspoznte fotografitė e tij nė Paris . Quhej Gjon Mili dhe ishte 42 vjeē. Fjalėn e hapjes nė kėtė ekspozitė e mbante filozofi i madh francez Zhan Pol Sartri. Sartri po thoshte se gjithēka kishte ndryshuar nė perseptimin e tij pėr fotografinė, qė kurse kishte njohur kėtė fotograf, i cili kishte lindur pėr tė bėrė revolucion nė artin e fotografisė. "Para se tė takoja Milin, isha mėsuar tė shihja vetėm ata fotografė ēapaēulė qė bėnin fotografi nga njė farė marazi, ashtu si tė vrisnin dicka. Mili nuk ka maraz. Ai nuk kėnaqet thjesht me kapjen e njerėzve tė famshėm me aparatin e tij fotografik. Ēdo fotografi e shndėrron nė studim, nė pėrvojė. Pėr tė ka aq mėnyra fotografimi, sa ka dhe tipa".Po kush ishte fotografi Gjon Mili i cilėsuar si fotograif i shekullit XX? I lindur nė qytetin e Korēės, nė vitin 1904, ai kaloi vetėm vitet e para tė fėmijėrisė sė tij nė kėtė qytet, por edhe nė Shqipėri. I larguar nga mosha 5 vjeēare, rininė e hershme, deri nė moshėn 19 vjeēare e kaloi nė Rumani. E mė tej bota e tij qe Amerika, udhėtimet e pafundme, dhe pasioni pėr fotografinė qė e ktheu nė njė nga fotografėt mė tė famshėm nė botė.

Hapat e parė

Vitet e para nė Amerikė, ishin tė mbushura me obligime tė zakonshme. Punė tė ēfarėdoshme, e ndonjėherė edhe fotograf amator. Studioi dhe u diplomua nė Institutin e Teknologjisė sė Masaēusetit si inxhinier ndriēimi dhe nė vitin 1937 mori titullin "Profesor". Por fotografimin nuk e la mėnjanė. Gjatė punės me fotografinė Mili kuptoi se njė nga faktorėt mė tė rėndėsishėm tė fotografimit ishte ndriēimi i duhur i objektit. Ai pėrdori pėr herė tė parė "Flashin elektronik" dhe "dritėn stroboskopike", dhe njihet si specialist nė fushėn e teknikave tė reja tė fotografimit. Nė vitet e para tė famės, punoi si gazetar dhe fotoreporter, ku mė shumė u botua nė revistėn "Life". Nė kėtė periudhė njohu dhe fotografoi shumė personalitete, mes tyre Pikason, piktorin Henri Matis, aktoren Helen Vaigel, dramaturgun Shon O'Kejsi, etj.

Shpikja e shekullit

Nė zhanret e fotografisė qė lėvroi Mili pėrmenden, portreti, peisazhi, reklama, fotot dokumentare, politike, fotot nė fusha nė dryshme tė artit, etj. Por momenti qė bėri mė shumė bujė nė jetėn e tij artistike ishte ai i vitit 1942. Kishte studiuar dhe kuptuar se mund tė arrinte diēka qė s'ishte bėrė deri mė atėherė. Gjon Mili arriti tė fotografojė predhėn e njė topi avioni kalibėr 37 mm, ndėrsa dilte nga gryka e topit, me njė kohė ekspozimi prej njė tė miliontėn pjesė tė sekondės. Ishte njė foto e bujshme. U botua nė shumė gazeta tė mėdha tė kohės, dhe komentet e shtypit ishin: "shpikja e shekullit". Njė tjetėr foto e rrallė u cilėsua ajo ku, Pikaso ėshtė fotografuar ndėrsa vizatonte nė errėsirė me dritė. E mė tej pėrmenden njė varg fotosh ku ēdo gjė ėshtė lėvizje, kėrcimtarė, personazhe nė shfaqje teatrore nė koncerte, etj.

Personaliteti

Kontributi i jashtėzakonshėm i Gjon milit ėshtė dokumentuar dhe vlerėsohet sot e kėsaj dite nė tė gjithė botėn. Breson, nė vitin 1980, katėr vjet para vdekjes sė fotografit tė shquar, shkruante pėr Milin: "Shoqėrimi i ngushtė me Milin pėr mua paraqet kėndelljen e shpirtit dhe fisnikėrimin e mendjes. Madhėshtia e Milit buron nga personaliteti i tij kompleks, i pėrmbushur me urtėsi filozofike dhe me pasion pėr pėrsosmėri. Studioja e tij pėr njė numėr tė madh prej nesh ka qenė Athina e Nju - Jorkut. Unė ngre nė qiell pėrkushtimin dhe profesionalizmin e tij, sikur tė kishte hyrė nėn urdhrat hyjnore 1000 vjet mė parė". Ngjan befasi ēdo informacion qė mbėrrin pėr kėtė fotograf, qė gjithmonė iu thoshte miqve tė tij tė famshėm "jam shqiptar dhe emri im shkruhet "Gjon' e jo "John' ". Por Gjon shqiptari siē e thėrrisnin tė gjithė, nuk arriti tė kthehej kurrė nė Shqipėri, tė cilėn e la nė moshėn 5-vjeēare, sepse pushteti komunist ia kishte mbyllur dyert edhe nė vitet e arta tė famės sė tij. Fatkeqesisht shqiptarėt nuk e njohėn dhe pėrjetuan famėn e tij, dhe sot, Gjon Mili nė Shqipėri, sapo ka nisur tė zbulohet.

PASIONE

Shkrimtar dhe kineast

Veē fotografisė nė jetėn e tij artistike Gjon Mili zbuloi brenda vetes dhe aftėsinė pėr tė shkruar. Tri novelat e tij me tituj "Larg", "Ėndėrr" dhe "Nėna", tė shkruara me njė shqipe tė pastėr, janė botuar nė vitin 1929 nė revistėn "Studenti shqiptar" qė botonte Odise Paskali nė Torino. Por Gjon Mili ėshtė marrė edhe me kinematografi. Ka xhiruar me skenar tė tijin gjashtė filma dokumentarė, kushtuar veprės sė Pablo Kazals-it, Shon O'Kejs-it, Henri Breson-it etj.

Kortezi e Shekulli



GJON MILI- NJĖ DHURATĖ E FAIK KONICĖS

Nė “Panteonin Shqiptar”, padyshim njė vend i nderuar u pėrket edhe Faik Konicės (1875-1942), personalitet i shquar i kulturės sonė i fillimshekullit tė kaluar dhe Gjon Milit (1904-1984), artistit shumė tė dėgjuar shqiptaro-amerikan tė fotografisė. Vendosja nė kėtė vend nderi e kėtyre dy emrave tė shquar tė botės shqiptare ėshtė rrjedhojė e nivelit tė lartė tė veprės sė tyre me ndikim tė ndjeshėm nė kulturėn shqiptare dhe botėrore. Ndonėse nė fusha tė ndryshme, Konica dhe Mili janė figura tė ndritura tė kombit, pavarėsisht se i pari mė shumė i njohur nė vend e mė pak nė botėn e jashtme, dhe i dyti jo aq i pėrmendur nė Shqipėri, por i dalluar nė kulturėn botėrore.
Konica, eruditi dhe letrari i mėnjėanshėm nė kapėrcyell tė shekujve XIX dhe XX, ėshtė lindur nė Konicė (vilajeti shqiptar i Manastirit, sot nė shtetin grek ) nė vitin 1875 nė njė familje bejlerėsh, kurse Gjon Mili, 29 vjet pas tij , pak kilometra nė veriperėndim, nė fshatin Progėr tė Korēės. Fati donte qė tė dy tė mėrgonin nga vendlindja e tė takoheshin shumė larg, nė njė tokė e botė qė ėndėrohej nga miliona njerėz.
Ishte viti 1923 kur nė Boston (SHBA) u takuan pėr herė tė parė dy “tė mėdhenjtė e kombit”, Konica burrė i pjekur 48-vjeēar me Milin, djalė tė rritur 20 vjeē. Pėrveē ADN-s shqiptare, tė pėrbashkėt te tė dy, ata kishin shpirt krijuesi, dhe po ashtu shquheshin pėr ndjenja tė forta atdhetarie. Pas njohjes sė drejtėpėrdrejtė, njeriu i madh i letrave shqip, dalloi shpejt te djaloshi i dobėt e me syze miopi, i sapo ardhur nga Rumania pėr t’u shkolluar, shkėndijat e njė shpirti artisti. Pėr kėtė vetė Mili shkruan :”…zura miqėsi me Faik Konicėn, njė mik i vjetėr shqiptar. Njė shkrimtar elegant, njė humanist i kulturuar dhe njė intelektual i mprehtė, Konica, nxiti interesin tim pėr artet, veēanėrisht pėr kinematografinė”. (Gj.Mili-Photographs & Recollections- Boston, 1980- faqe 18). Kėshillat e Konicės, tė cilat pa mėdyshje mund tė quhen prindėrore, nuk i mori era. Mili i ri, paralelisht me vazhdimin e universitetit pėr inxhinieri elektrike (Instituti Teknologjik i Masashusetsit, njė nga mė tė njohurit nė botė ), filloi tė ndiqte me endje filmat e rinj, i rishihte, i rindėrtonte pėrsėri skenarėt me fantazinė e tij tė begatė. Ai ėndėrronte tė shkonte nė Hollivud dhe tė bėhej i famshėm. Koha (jeta) i plotėsoi vetėm kėtė tė dytėn, madje ndoshta mė tepėr seē e kish imagjinuar, por nė njė fushė tjetėr. Kjo gjithsesi nuk do tė vinte aq shpejt dhe aq lehtė si gjithmonė arritjet madhore nė histori tė njerėzimit. Futja ndėrkohė e zėrit nė filmin kinematografik e pezmatoi edhe Milin, ashtu si shumė tė tjerė, duke menduar se kjo shpikje e re teknike do tė zbehte vlerat artistike tė kinemasė. Ndėrkohė, djaloshi nis tė fotografojė me pasion. Plotė kėnaqėsi ai shkruan :”…unė tashmė isha amator i fotografisė”( Libri i cituar me sipėr, po ajo faqe).
Djali i ri nė kėtė periudhė fliste shumė mirė vetėm rumanisht, shqipen amtare nga mospėrdorimi e “belbėzonte”, ndėrsa anglishten po e mėsonte nė shkollė. Afrimi dhe aktivizimi me rrethet atdhetare tė shqipėtarėve tė Amerikės bėri qė nė njė kohė tė shkurtėr te djaloshi tė ripėrtėrihej aftėsia e tė folurit nė gjuhėn amtare, madje edhe tė shkruarit. Ai filloi tė mbante fjalė nė mbledhjet e degėve tė “Vatrės” me nje shqipe tė pastėr, duke kėnaqur kėshtu sė tepėrmi bashkėkombasit, si ai tė mėrguar. Nė njė fotografi (qė botohet pranė shkrimit deri tani me autor tė panjohur), e vitit 1927, paraqitet Faik Konica, atėherė kryediplomat i Shqipėrisė nė SHBA, bashkė me vatranė (antarė tė shoqėrisė “Vatra”) tė dalluar, ndėr ta me drejtorin Akile Tasi tė gazetės sė tyre “Dielli”. Pas krahėve tė Konicės qėndron “si rastėsisht” Mili i ri, i cili atėherė quhej si amerikanėt Xhon (John), ngaqė kur lindi u pagėzua me emrin Jani. Ndoshta ka qenė nga herėt e fundit qė djaloshi pėrdorte emrin e amerikanizuar, sepse nga hulumtimet nė gazetėn “Dielli” (1925-1930), pas vitit 1927, e deri sa ndahet nga jeta mė 1984, emrin e tij e shkruan vetėm “Gjon”, emėr pėr tė cilin edhe ai ėshtė i vetėdijshėm se “ e shkruajnė dhe e lexojnė kėshtu vetėm shqipėtarėt”. E kjo ishte njė kėshillė tjetėr e vyer e babait tė tij shpirtėror, Konicės.
Mili nė mezin e viteve ’20 kishte provuar edhe artin e tė shkruarit me disa tregime tė cilat shquhen jo vetėm pėr pėrmbajtjen atdhetare, por edhe pėr gjuhėn e pastėr dhe tė pasur shqipe. Ato u botuan fillimisht nė “Dielli” e mė pas nė Itali nga studenti i atėhershėm i letėrsisė dhe filozofisė, Odise Paskali (Skulptor i Popullit), nė revistėn e tij “Studenti shqiptar” (Torino).
Pėr marrėdhėniet e ngrohta ndėrmjet Faik Konicės dhe Gjon Milit mėsohet shumė edhe nga tri letra tė viteve 1931-32-33, qė Mili ia dėrgon shokut tė tij nė Shqipėri, Sotir Kondi. Nė ato flitet pėr shumė vizita qė ai i kishte bėrė Konicės, mikut tė tij tė madh, nė rezidencėn diplomatike tė Shqipėrisė nė Uashington. Udhėtimet e Milit nga Bostoni nė Uashington, pėrveē pėrkujdesit pėr punėt private, shoqėroheshin edhe me takimet me Konicėn, tė cilat pėrbėnin pjesėn mė tė rėndėsishme dhe mė tė kėndshme tė vizitave. Nga letra e vitit 1932 shkėpusim rreshtat:” Kėtė radhė ndejta nė Uashington katėr ditė dhe ashtu pata rast tė shkoj mjaftė kohė nė shoqėri tė z.Konica”. Nė prill 1931 i shkruan mikut tė tij ndėr tė tjera : “….nė shkurt isha nė Uashington pėr njė vizitė fare tė shkurtėr…siē sheh kisha mjaftė shokė si mysafirė tė z.Konica”. Prej tyre mėsojmė edhe pėr dreka tė shtruara me sqimė tė veēantė nga Konica pėr Milin dhe shqiptarė tė tjerė- miq tė diplomatit tė nderuar.
Gjon Mili, pasi punoi rreth 10 vjet (1927-37) si inxhinier elektrik ndriēimi, iu pėrkushtua vetėm fotografisė. Fillon tė punojė si fotograf pranė revistės “Life” dhe shpejt u bė i pari qė zbatoi shpikjen e flashit elektronik me foto shumė tė suksesshme.
Nė pak vite ai arriti majat e artit fotografik duke u bėrė i famshėm jo vetėm nė Amerikė, po edhe nė Europė e mė gjerė. Emri i tij, tipik shqiptar, ende sot vazhdon tė shkėlqejė nė yllėsinė e artistėve tė mėdhenj tė fotografisė artistike botėrore. E nė gjithė kėtė arritje, shkėndijėn e parė e ndezi fjala e dashamirėse e Konicės qė e kėshilloi t’i drejtohej artit. Kėshtu, mund tė themi se Gjon Mili ėshtė njė dhuratė tjetėr e madhe dhe e veēantė e Konicės pėr Kombin tone.

Pėrgatiti: Qerim Vrioni




© Albasoul.com 1998-2007
Te gjitha materialet qe serviren ne kete faqe jane origjinale dhe cdo riprodhim i tyre ne cdo forme pa pelqimin tone konsiderohet shkelje ligjore. Jeni te lutur qe te gjithe pa perjashtim te respektoni te drejtat e autorit. Ne respektojme te drejten e autorit dhe per cdo material te huazuar kemi dhene kredite e duhura autorit. Qe te kopjoni materialet tona, duhet te merrni pelqimin e administratorit. Mund te na kontaktoni tek webmaster@albasoul.com.