E VERTETA MBI NGJARJETE SHQIPËRISË NË VITIN 1914

Ka një vit që në Shqipëri po ndodhin ngjarje të rënda. Gazetat e kohës 
janë të •.•nbushura rne lajme për këtë vend dhe versione nga më fantastiket 
kanë zënë vend në kollonat e të përditëshmeve...

Vetë Shqipëria. e zhveshur nga agjencitë dhe organet e shtypit, s'ka 
mundur të japë asnjë version të ngjarjeve dhe çdo korrëspondent atëherë 
kishte dorë të lirë të shkruante ç'të donte në ekspozenë që ai sillte për 
ngjarjet shqiptare. Opinioni dhe përshtypja e përgjithshme kanë qenë se 
shqiptarët inuslimanë ishin revoltuar kundër një mbreti të krishterë dhe se 
kudo në Shqipëri kishte një revoltë që rridhte nga një fanatizëm fetar?! 
Dhe kështu. komentet dhe gjuhët e këqija marrin rrugë!

Në fakt revolta kishte shpëthyer në Shqipërinë e Mesme, në rrethinat e 
Durrësit dhe më saktë në krahinën midis Shijakut, Tiranës. Krujës, Kavajës 
dhe Peqinit. Nuk bëhej fjalë, pra, aspak për një revoltë të përgjithshme 
për të gjithë Shqipërinë: ishte një lëvizje lokale në fillim dhe aspak e 
diktuar nga ndjenjat e fanatizmit fetar. Motivet e kësaj lëvizjeje u bënë më 
të shumta dhe më komplekse siç mendohej.

Për të kuptuar origjinën e ngjarjeve në Shqipërinë e Mesme në vitin 
1914, duhet shkuar pak më tutje dhe i duhet hedhur një vështrim rrethanave, 
të cilat udhëhoqën lindjen e vetë të Shqipërisë si shtet i pavarur dhe situatës 
të saj të brendshme e tëjashtme në fillim të ekzistencës së saj...

Ishte një Shqipëri e pakësuar në 2/3 e territorit të saj dhe akoma duhej 
patur parasysh humori i keq i grekëve e i serbëve, dhe ai i Fuqivet të 
Mëdha. të cilat i mbronin ata dhe i inkurajonin. Fakt është që ky humor i 
keq u shfaq në një mënyrë shuinë të përgjaktë: serbët hakmerreshin ndaj 
30 fshatrave midis Elbasanit dhe Dibrës. dhe grekët e ushtronin tërbimin 
e tyre në më tepër e 300 fshatra të jugut të Shqipërisë: krahinat... të 
Gjirokastrës, Delvinës, Tepelenës, Kurveleshit. Përmetit, Skraparit,-
Kolonjës, Korçës, Leskovikut, të cilat ishin kthyer në shkretërirë dhe në 
pjesë të shkatërruara2.

Ndërkohë. princi Wilhem Wied - caktuar nga Fuqitë dhe nie marrëveshje 
të shqiptarëve. zbarkon në Durrës. i brohoritur nga mbarë popullata dhe 
pikerisht në rnornentin e mbrritjes së tij në Shqipëri. grekët vënë në 
shtrytëzim qëlliinet e tyre të këqija. Varfëria ishte e tmerrshme mbi të 
gjithë vendin: më tepër se 100 mijë shqiptarë. pjesa më e madhe fëmijë e 
gra. kishin përfituar nga "të mirat" e bandave grekokreteze e nga oficerët 
e ushtrisë së rregullt helenike që i komandonin. dhe kishin marrë udhët e 
mërgimit.

Mijëra refugjatë të tjerë kishin lënë veriun dhe lindjen për t'i shpëtuar 
tërbimit të serbëve. Sllavët dhe Grekët rivalizonin mes tyre me zell për të 
luftuar kundër gjithçkaje që i përkiste Shqipërisë dhe shqiptarëvet. Prej 
•këndej rridhte një situatë e brendshme nga më shqetësueset dhe që autoritetet 
e Qeverisë koinbëtare mezi arrinin ta fashitnin.

Duhet shtuar mungesa e aksesit midis Fuqive të Mëdha, përfaqësuesit 
e të cilëve formonin Komisionin e famshëm Ndërkombëtar të Kontrollit 
në Shqipëri: antagonizmi ndërmjet këtyre përfaqësuesve ishte mëse evi-
dent dhe rivaliteti i tyre ushtrohej në kurriz të Shqipërisë. Asnjëri prej 
tyre nuk kërkonte veçse .....

Këtu ne jemi të detyruar të flasim për një personazh që ka luajtur një 
rol negativ në Shqipëri: Esat Pasha.

(Mid'hat Frashëri ekspozon marveshjet e Esat Pashë Toptanit me qarqet 
sunduese serbe. malazeze. greke. italiane etj.. që e kishin kthyer atë në 
instrument të politikës së tyre në Shqipëri. Meqenëse këto M.Frashëri i 
trajton më gjërësisht në portretin "Cili ka qenë Esat Toptani". të cilin po 
e botojmë të plotë. këtu po bëjmë disa shkurtime - shënimi im - U.B).

Dredhitë e Esatit gjetën kredi tek refugjatët që i ishin larguar sllavëve 
dhe ndaj të cilëve ai imponohej që ata të besonin që serbët ishin të gatshëm 
t'ia kthenin Esatit që kishte ëndërruar kurorën e princit, krahinat e Dibrës 
dhe të Ohrit. Emisarë serbë - madje konsuj dhe konsuj të përgjithshëm -
bënin sikur i besonin dhe i iribështesnin këto zhurma.

Rivaliteti italiano-austriak i shtohet akoma situatës së brendshme. Austria 
përpiqej të gjente partizanë dhe miq në radhët e rinisë shqiptare dhe së 
cilës ajo i premtonte një fat më të mirë për vendin; oficerët holandezë 
ishin plotësisht me Austrinë, ndërsa Italia që prej kohësh e kishte tërhequr 
në anën e saj Esatin2.

Në këto kushte gjendej Shqipëria kur shpëthyen turbullirat në rrethinat 
e Durrësit.

Krahina e Shijakut dhe rrethinat e saj janë pikërisht vendi ku influenca
e Esatit ishte mjaft e madhe. influencë kjo që qe përpunuar nga emisarët e 
tij: është pikërisht këtu që këta të fundit kishin bërë propagandë në favor 
të zotit të tyre dhe kundër gjithçkaje që mund të pakësonte prestigjin e tij. 
Është pikërisht këtu që Turqit e Rinj gjatë viteve 1910-12 kishin shpalosur 
aktivitetin e tyre më të madh dhe hiqeshin përpara syve të fshatarëve sikur 
dinin të bënin ndarjen e tokave: sepse duhet shënuar që kjo pjesë e 
Shqipërisë Qendrore - e gjitha e besimit mysliman - është krahina ku toka 
është pothuaj pronë ekskluzive e fshatarëve. dhe në më të shumtën e rastit 
pretendimi i familjes Toptani.

						Mid'hat Frashëri

1. Dorëshkrim frëngjisht, përkthyer nga Rudina Shiroka